De St.Amelbergabasiliek is een van de oudste kerken van Nederland. Wilibrord, de monnik die de Friezen wist te bekeren, stichtte de kerk in de vroege Middeleeuwen. Maar het bouwwerk dat er nu staat, is niet wat lijkt.
Pepijn van Herstal en zijn vrouw Plectrudis doneerden in 714 het landgoed Suestra aan Wilibrord. Wilibrord laat een klooster bouwen op het terrein, het eerste in Nederland. Destijds bestond het klooster vooral uit een verzameling van kleine houten en stenen gebouwen. Daaromheen groeide het plaatsje Susteren.
Vrome dames
De verzameling hutjes vond al snel internationale faam. Zwentibold, koning van Lotharingen, werd in 900 in het klooster begraven. Tegen deze tijd werd het klooster een vrouwenklooster met als eerste abdis Amalberga van Susteren, die later heilig verklaard zou worden. De crypte van de heilige dame bevond zich, vreemd genoeg, niet in de kerk maar er naast.
Het vrouwenklooster trok genoeg rijke dames en financiers aan om in de 11e eeuw te kunnen beginnen aan een volledige herbouw. Susteren kreeg een nieuw klooster, volledig van steen en met een reckhthoekig plan. In de loop van de middeleeuwen groeide het klooster uit tot een Stift, een vrouwenconvent voor adelijke dames die meer vrijheden kregen dan nonnen. Van het klooster is inmiddels alleen nog de kerk overgebleven. Vanaf 1789 ging deze kerk dienst doen als parochiekerk van Susteren.
Kerk met facelift
Oorspronkelijk was de westkant van de kerk voorzien van een grote, achthoekige toren. Deze is in de loop der tijd gesloopt. Onder leiding van Pierre Cuypers werd de kerk eind 19e eeuw volledig gerenoveerd. De façade met dubbele torens is volledig ontsprongen aan de fantasie van Cuypers. Hij liet zich inspireren door Franse kerken uit de vroege middeleeuwen.
Hoewel de heilige Amelberga ooit over het klooster waakte, is de kerk pas in de 20e eeuw volledig opgedragen aan haar. Tot ongeveer 1940 was Susteren een populair bedevaartsoord voor Apollonia, een Egyptische heilige, die kiespijn wegnam.
Om Amelberga en andere heiligen te eren, houdt Susteren elke zeven jaar een Heiligdomsvaart waarin de relieken van de kerk door het dorp gedragen worden. De devotie van de Sustenaren werd in 2007 door de paus beloond. Hij gaf de Amelbergakerk de eretitel van basiliek.
