De Amadeus Intrige

“Zoals de sterren fonkelen in een zomernacht, en plotseling verschijnt de maan. Zo worden alle collega kunstenaars in een nieuw glorieus licht gezet. Zo diep, zo helder, zo vindingrijk was zijn edele geest …” – Johann Schenk  

Romanschrijvers als Jim Marrs, John Grisham en Dan Brown hebben een gezamenlijke bron: de fascinatie voor intrige en corruptie. Dat heeft zo’n invloed gehad  dat tegenwoordig geen enkel beroemd persoon ontsnapt aan de stofkam van  complotdenkers. 

250e verjaardag geboorte Wolfgang Amadeus Mozart

In 2006 vierde de wereld de 250e verjaardag van de geboorte van Wolfgang Amadeus Mozart. Ter gelegenheid daarvan schreef ik het volgende artikel waarin ik uitleg waarom Mozart’s overlijden nog steeds een hot topic is onder prominente academici.

Op de avond van zijn overlijden was het donker en somber in Wenen. Tijdens de begrafenis begon het te razen en te stormen. Sneeuw viel met regen uit de lucht. Er was een koude doordringende wind. De grond veranderde in een glibberige derrie. Het was alsof de natuur haar woede en verontwaardiging toonde over Mozart’s tijdgenoten, die zo spaarzaam waren opgekomen bij zijn begrafenis.

Een handvol vrienden en drie vrouwen begeleidden het lijk. Zelfs zijn toegewijde vrouw Constanze bleef thuis. De aanwezigen stonden ineengedoken onder paraplu’s rond de zwartgedrapeerde grafkist. Ze rilden in hun natte mantels  en stampten met hun voeten om die warm te krijgen. Na de korte rouwdienst in de Stefansdom werd het lichaam meegenomen naar het St Marx begraafplaats.

7 december 1791

De storm trok verder aan en de hemel werd verduisterd. De paar toegewijde vrienden draaiden om terug naar de Stuben Poort, naar de veiligheid van de Silver Snake taveerne.  Het lichaam, dat in een zak zat, werd gedumpt en door onverschillige doodgravers begraven in een ongemarkeerd graf. Ze deden het haastig, ze wilden hun loon en naar huis.  

Het lichaam dat de energie van een onbetaalbare geest had gevoed en beschermd werd haastig toegedekt door hompen hard geworden aarde en sneeuw.  Het ging om een man die verantwoordelijk was voor de prachtigste harmonieën, een man die melodieuze vorm had gegeven aan euforie en pathos in een elegante architectuur. De datum: 7 december 1791. Hij kreeg een arme lui’s begrafenis, derde klasse. Zijn vrouw wilde geen kruis of markering om hem te memoreren.

De horden aristocraten, hoogwaardigheidsbekleders, generaals, burgemeesters, zakenlieden, uitgevers, vrijmetselaars, zangers, actrices en geliefden die hem bewierookt hadden waren in geen velden of wegen te bekennen. Geen enkel familielid was van de partij. De enige uitzondering was Salieri – zijn leraar en weldoener – die bij het graf stond en weende.

Bizarre begrafenis

In dat simpele ongemarkeerde graf werd Johannes Chrysostomus Wolfgangus Theophilus Mozart, door zijn familie ook wel Amadeus  - geliefd door God – genoemd, begraven. Misschien wel de grootste musicus aller tijden, de meest onderscheiden zoon van Oostenrijk die zich heden ten dage in de rangen bevindt van intellectuele giganten als Leonardo da Vinci, Michelangelo, Shakespeare en Galileo. De componist Haydn schreef: “Ik kon niet geloven dat de Voorzienigheid een onvervangbare man zo snel zou roepen naar de andere wereld. Hij was echt een geweldige musicus. Mijn vrienden hebben mij vaak gevleid omdat ik iets van een genie had, maar hij was daar verre superieur aan.”     

Elke connoisseur beschouwt Mozart als onvervangbaar. Tijdens zijn leven had hij veel vrienden en een liefhebbende familie. Dat de hele samenleving hem in de steek liet bij zijn overlijden is een schandaal. De bizarre omstandigheden van Mozart’s overlijden hebben – net als de moord op John F. Kennedy en John Lennon en het omstreden overlijden van Diana, Princess of Wales – menige complottheorie opgeleverd. 

150 hypothesen

Er zijn meer dan 150 hypothesen over hoe Mozart aan zijn einde kwam. In zijn biografie schrijft Georg Von Nissen dat Mozart’s ziekte vijftien dagen duurde en eindigde met zijn overlijden rond middernacht op 5 december 1791. Geen van Mozart’s behandelende artsen gaf een overlijdenscertificaat met de doodsoorzaak. Tal van medische experts suggereren dat het ging om een slechte gezondheid, verergerd door uitputting, een ongezonde levensstijl en diverse infecties.

De ziekten die hij zou hebben gehad variëren van tyfus en tuberculose tot hepatitis en reumatische koorts. Ook wel nogal eens infectueuze endocarditis – een ontsteking van de binnenzijde van het hart en de kleppen – genoemd. Het zou zelfs zijn favoriete voedsel kunnen zijn, varkensvlees, dat hem de das om deed. Trichinosis – een ziekte verspreid door onvoldoende gebakken vlees – kwam in die tijd regelmatig voor. Omdat hij een beruchte rokkenjager was menen andere academici dat hij leed aan syfilis en dat hij een fout maakte met de dosis kwik en zichzelf aldus vergiftigde.

Affaire

Sommige aanhangers van complottheorieen geloven dat Mozart door zijn vijanden werd vergiftigd, omdat – volgens getuigen- zijn lichaam na zijn dood opzwol. In een versie wordt verteld dat Mozart een affaire had met Magdalena Hofdemel, de 23-jarige vrouw van een collega vrijmetselaar, zijn ‘loge-broer’ Franz Hofdemel. Beethoven vertelde dat het geliefden waren en dat haar wettige echtgenoot er achter kwam.

Toen Franz Hofdemel het ontdekte zou hij Mozart vergiftigd hebben voordat hij zijn vrouw vermoordde en vervolgens zelfmoord pleegde. Er zijn berichten dat Hofdemel Magdalena de dag na Mozart’s begrafenis na een ruzie met een scheermes woest aangevallen zou hebben, waarbij hij haar achterliet in een plas van bloed. Met hetzelfde scheermes sneed hij vervolgens zijn eigen hals door. Magdalena, in verwachting, overleefde de aanval, en kreeg een zoon die zij zowel naar Mozart als naar haar man vernoemde.

Salieri

Deze ongelooflijke reeks gebeurtenissen lijkt geloof te lenen aan die theorie. Evenwel verspreidden zich in de dagen na Mozart’s begrafenis, geruchten dat hij vermoord zou zijn door de Italiaanse maestro Salieri.  Voorstanders van deze theorie verklaarden dat Salieri jaloers zou zijn geweest op Mozart’s genie en hem van het toneel wilde laten verdwijnen. Bij een uitvoering van Beethoven’s negende symfonie werd een pamflet uitgedeeld onder de concertgangers met een gedicht, waarin Salieri beschreven werd als Mozart’s rivaal “staande aan zijn zijde met de beker met gif”. 

Het is een raadsel dat Salieri lang de hoofdverdachte is geweest en afgeschilderd als de perfecte dader. Peter Shaffer’s sterke toneelstuk Amadeus en de daarop gebaseerde film van Milos Forman wijzen met veel overtuiging Salieri als de schuldige aan, maar bewijzen duiden op het tegendeel. Salieri was Kapellmeister van het hof en nam een stevige machtspositie in als belangrijkste musicus onder Keizer Joseph II. Hij was niet alleen veel rijker dan Mozart, maar was ook een componist met de hoogste reputatie, een belangrijke en gerenommeerde compositieleraar.  Zijn leerlingen, onder wie Mozart, Beethoven, Czerny, Schubert, Liszt, Hummel, Süssmayr, Sechter, Meyerbeer en Moscheles, hielden van hem en respecteerden hem, dat gold zelfs voor de notoir moeilijke Beethoven.    

Volgens Anselm Huttenbrenner, een andere componist, sprak Salieri altijd “met uitzonderlijk respect” over Mozart. Hij leende hem talloze boeken en muziekstukken uit de Hofbibliotheek uit. Beethoven is nooit meegegaan met het idee dat Salieri de schuldige zou zijn. Zelfs Mozart’s vrouw stond erop dat Salieri les ging geven aan zoon Franz. In 1807 gaf hij de jongen een schriftelijke getuigenis waardoor zijn eerste muzikale afspraak doorgang kon vinden. Salieri ontkende de moord op Mozart tot aan zijn sterfdag.

Vrijmetselaars

Dat wil niet zeggen dat Mozart geen vijanden in hoge posities had. Verschillende auteurs beweren dat de Vrijmetselaars zijn definitieve einde orkestreerden. De vrijmetselaars werden met tegenzin getolereerd. De katholieke kerk had ze onder constant toezicht geplaatst. In 1781 kreeg Mozart ontslag van de dienstbetrekking  bij de aartsbisschop van Salzburg. Drie jaar later, 28 jaar oud, wordt hij vrijmetselaar. Als lid van de New Crown vrijmetselaars loge, schreef hij werken voor Loges, met inbegrip van de Masonic Funeral Music in C mineur.

Er wordt beweerd dat Mozart, vanwege zijn betrokkenheid bij de vrijmetselaars, voor de Oostenrijkse Keizer een verdacht persoon was geworden. Zijn onnozel gedrag, hij beledigde vaak gewaardeerde musici, deed geen goed aan zijn reputatie. Hij zei eens publiekelijk tegen Haydn: “Ik maak een uitzondering voor jou, maar alle andere componisten zijn echte ezels!” Later wees hij naar het Italiaans-Duits orkest en klaagde hardop, “Wat moet ik in hemelsnaam met deze verzameling invaliden?” Dat gebeurde voor de neus van Keizer Joseph.

Mozart zat altijd in intriges die hij uitlokte door zijn nonchalante manier van doen. Hij aapte de aristocratie na en maakte een lange neus. Zo kocht hij op gegeven moment zes kleine Poolse pony’s voor zijn rijtuig. Volgens de wet mochten alleen prinsen zes paarden hebben, maar Mozart pochte dat hij in zijn recht stond door pony’s voortgetrokken te worden. Hij was een gepassioneerde, maar slechte biljartspeler, hij gokte met grote bedragen, leed vaak verlies en was mensen geld verschuldigd. Hij was meer geïnteresseerd in ontmoetingen met beroemde biljartspelers die in Wenen op bezoek waren dan in eminente musici.  

De maçonnieke moord theorie

In 1861presenteerde de Duitse onderzoeker Georg F. Daumer de maçonnieke moord theorie.  Daumer suggereerde dat de vrijmetselaars Mozart gedood hadden als straf voor Die Zauberflöte, zijn laatste opera. Deze zat vol met vrijmetselaars symbolen en numerologie. De broeders waren bang dat de opera hun geheime rituelen en hun doctrines zou openbaren. Mozart had de maçonnieke zwijgplicht doorbroken. Andere Duitsers, met name Generaal Erich Ludendorff en zijn vrouw Mathilde gingen dieper in op Daumer’s werk. Zij beweren dat de ‘grijze boodschapper’ die het Requiem had besteld niet de agent van Graaf Von Walsegg was, zoals eerder was gesuggereerd, maar een afgezant van de vrijmetselaars die Mozart zijn doodsvonnis aankondigde.   

De repetities voor Die Zauberflöte waren al begonnen toen Mozart bezoek kreeg van een lange, plechtige vreemdeling die volledig in het grijs was gekleed. De plechtige bezoeker presenteerde een anonieme brief waarin Mozart de opdracht kreeg zo snel mogelijk een requiem te componeren. De prijs deed er niet toe. Mozart was bang, wilde het niet doen, maar ging met tegenzin akkoord. De geruchten dat het zo gegaan is werden door Mozart zelf aangewakkerd door zijn uitspraak tegen Constanze: “Ik ben me zeer bewust dat mijn einde nadert. Ik weet zeker dat iemand me vergiftigd heeft!” Zes maanden voor zijn overlijden vertrouwde hij een vriend toe dat iemand me Aqua Tofana heeft gegeven en het precieze tijdstip van mijn overlijden heeft uitgerekend”. Hij huilde vaak boven de compositie van de elegie en zei soms: “Dit is mijn eigen Requiem …”  Alles bij elkaar hebben we te maken met meer dan de gedachtespinsels van een paranoïde hypochonder.  

Samenzwering     

De musicoloog Igor Boelza beschouwde de vreemde omstandigheden rond Mozart’s begrafenis  - in de Duitse literatuur bekend als ‘de begrafenis-kwestie’- als een bewijs dat er sprake was van een samenzwering tot moord. Dat zo weinig mensen de begrafenis bijwoonden van een grote beroemdheid suggereert dat er iets mis was. Boelza beweert ook dat in de muziek en het libretto van Die Zauberflöte het getal 18 vaak voorkomt. Dit zou een opzettelijke associatie zijn met de 18e graad – een onderdeel van een rite - van de vrijmetselaars. Hiermee was voor de kenners duidelijk dat Mozart’s overlijden geregistreerd was.  

In 1967 ontdekten de Duitse arts Dr. Dieter Kerner en zijn collega’s dat op 18 november 1791 Mozart’s maçonnieke Cantate werd uitgevoerd- precies achttien dagen voor zijn dood. Zij wijzen er op dat een ‘Hermes stele’ op een gravure op de frontispice van het Eerste Libretto van Die Zauberflöte, gemaakt door de vrijmetselaar Ignatz Alberti, acht allegorieën liet zien van Mercurius, de Romeinse God die zijn naam gaf aan het gif dat volgens Kerner Mozart had gedood. In de alchemie representeren de kleur grijs en het getal acht de planeet Mercurius, nog een aanwijzing voor de ‘grijze boodschapper’ waar Mozart zo bang voor was. Deze toespelingen op Mercurius wijzen er op dat meer mensen wisten van de ‘moord’. 

Wonderkind   

We zullen de waarheid nooit weten. Zonder een forensisch onderzoek van het DNA van het lichaam blijft zijn overlijden altijd een mysterie dat net zo intrigerend is als Wolfgang Amadeus Mozart zelf. Geboren in Salzburg, Oostenrijk, op 28 januari 1756 als het zevende kind van Leopold en Anna Maria Mozart. Zijn vader was, hoewel geboren in Salzburg, was eigenlijk een man van Augsburg. Hij was een uitstekende violist en orkestleider. Toen hij het verbazingwekkende muziektalent van zijn zoon ontdekte, begon hij hem te onderwijzen. De kleine jongen had ingewikkelde composities in een paar minuten onder de knie. Het duurde niet lang voordat Wolfgang in oktober 1762 in Linz zijn eerste publieke optreden had. Vanaf die datum werd hij gelanceerd in een tourserie die het jonge wonderkind en de hele familie internationaal bekend maakten. De dichter Meschini schreef, nadat hij de jonge Mozart in actie had gezien: “Als een extatische Orpheus in de bossen, als een Tartarus in beweging, hij steelt de harten van de mensen en beweegt de sterren”.   

Het blonde ’wonderkind’ verbijsterde zowel royalty als het grote publiek. Hij had de gave in onwaarschijnlijk korte tijd ongelooflijke staaltjes muziek te componeren en toen hij zes jaar was schreef hij al symfonieën. “In zijn kinderschoenen kon hij met muziek alles doen, van de eenvoudigste sonate tot de meest uitgewerkte symfonie, van de meest subtiele komische of tragische opera tot de sobere ambiance van een mis”, zoals Bernard Shaw ooit schreef.

Eerste Duitse opera

Echter, het constante toeren en de studie had zijn keerzijde. Mozart’s gezondheid leed er onder, van tijd tot tijd leed hij aan diverse kwalen. Het is bijna net zo verbazingwekkend als zijn talent dat de jongen de serie ziekten en de onregelmatige kuren van zijn vader overleefde. Toen hij verder opgroeide wilde hij meer complexe composities maken. Het verhoogde zijn populariteit in alle hoofdsteden van Europa.  Zijn grootste opera, Idomeus, maakte hij voor de stad München. Daarna volgden de populaire werken Così fan tutte, Figaro en Titus. Verrassenderwijze mislukten al zijn opera’s in Wenen, behalve zijn laatste, Die Zauberflöte.

Hij was de eerste componist die opera in het Duits wilde laten uitvoeren, in plaats van in het Italiaans, de ‘taal van de muziek’ die overheerste en in de mode was. Hij ging Richard Wagner voor als de eerste nationalist die het opnam voor de Duitse muziek. In 1783 schreef hij aan zijn vader, “Elk land heeft zijn opera … waarom zouden we dat in Duitsland ook niet mogen hebben?” Met Die Zauberflöte bereikte hij de perfecte synthese van muziek en de Duitse taal, waar Wagner zo dol op was, hij beschouwde het als de eerste Duitse opera. In de huidige politiek correcte, multiculturele wereld zou Mozart ongetwijfeld veroordeeld zijn geweest vanwege zijn nationalistische opvattingen.

Engelen

De 250e geboortedag van Mozart wordt nu gevierd in zijn geboorteland Oostenrijk en over de hele wereld. CD’s van zijn ‘grootste hits’ krijgen een nieuwe verpakkingen en worden gepromoot door de gladde jongens van de platenmaatschappijen. En daarnaast zijn er Mozart chocolaatjes, parfums, paraplu’s en nog veel meer memorabilia om de kas te vullen. Isaiah Berlin’s quote , “Als de engelen spelen voor God spelen ze Bach, als ze voor zichzelf spelen spelen ze Mozart” wordt weer uit de kast gehaald en geciteerd door allerlei personen uit de elite die met een champagneglas in de hand verklaren hoe diep toegewijd ze zijn aan de illustere man en zijn muziek.  

Het is merkwaardige eigenschap van onze maatschappij en ook die van de maatschappij waarin Mozart leefde, dat we ons comfortabel koesteren in de teruggekaatste glorie van het genie. Een genie dat de stad Salzburg toerisme, prestige en geld opleverde. En net zoals dat het geval was op die donkere en sombere dag in 1791, zullen weinig mensen terugdenken aan de smadelijke wijze van zijn dood en begrafenis.   

Mozart’s fenomenale toewijding aan zijn werk vergezelde hem zijn hele leven. Het verhief hem boven zijn tijdgenoten. Hij gaf honderden briljante optredens als pianist en dirigent, schreef schitterende arrangementen en gaf les aan een aantal begenadigde leerlingen.

Mozart componeerde:

17   Missen;
1     Requiem;
9     Litanieen;
7     Oratoria;
20   Opgevoerde opera’s, waaronder Don Giovanni, gecomponeerd in zes weken;
5     Balletten;
49   Scenes met orkest;
127 Variaties voor piano;
41    Symfonieën;
28    Concerten voor piano en orkest;
20    Liedjes en Canons;
36    Menuetten;
25    Landen-dansen;
49    Duitse dansen;
16    Concerten voor snaar- en blaasinstrumenten;
31    Sonates voor piano, viool en fluit;
18    Variaties voor piano en viool;
17     Piano sonates;
27     Strijkkwartetten;
100-en Andere niet gespecificeerde stukken.

Illustratie gemaakt door Dario Poli

 

Tags

Reageren