De Betoverde Wereld – 2

Met het begrip Entzauberung der Welt, de onttovering van de wereld, bedoelt de Duitse socioloog Max Weber dat in de modern-westerse, gerationaliseerde wereld in principe geen plaats meer is voor magische en onberekenbare machten.

De term ‘onttovering’  is niet door Max Weber uitgevonden, maar was een in zijn tijd al gebruikelijke metafoor. Weber pakte het op en paste het toe in zijn studies vanaf 1911 om de geschiedenis van religies te beschrijven. Het proces van onttovering was niet noodzakelijkerwijs meteen antireligieus.

Magische vormen van bijgeloof

Het ging om een bepaalde vorm van religieuze praktijk: de magie, die Weber opvat als ‘invloed van bovennatuurlijke krachten’. Hij toonde in detail hoe de magie verder en verder terug wordt geduwd.   Deze trend begon niet pas in de moderne tijd, maar al in het oude Jodendom, voordat de joods-christelijke traditie zich ontwikkelde en samen met Hellenistische ideeën uitkwam in het gereformeerde protestantisme.  Bij de gereformeerden, vooral de calvinisten en de puriteinen, was deze ontwikkeling het best zichtbaar. Ze bevochten alle magische vormen van bijgeloof.

Weber: ‘Een echte puritein verwierp zelfs iedere vorm van religieuze ceremonie bij het graf en begroef de dierbaren zonder klank of zang, ten einde geen enkele vorm van bijgeloof een kans te geven.’ Het waren de gereformeerde protestanten die de wereld radicaal onttoverden en probeerden de magie volledig te elimineren.

De protestante ethiek en de geest van het kapitalisme

In economisch opzicht werkte het dagelijks leven van protestanten zelfs op wereldschaal door. In zijn beroemde studie De protestante ethiek en de geest van het kapitalisme uit 1904/05 toonde Weber aan hoe sterk een rationele levenswijze samenviel met economische ontwikkeling. Hij diagnostiseerde een ‘innerlijk verband’ tussen die levenswijze, het rusteloze streven naar profijt en de geest van het kapitalisme.  

Was deze houding eenmaal geïnternaliseerd, dan uitte die zich ook op het niet-godsdienstige terrein. De onttovering strekte zich niet alleen uit tot de kerkgang en de economie, maar ook tot de ontwikkeling van de wetenschap.  Weber liet in zijn lezing Wetenschap als roeping, die hij in 1917 voor studenten in München hield, zien hoe de westerse wetenschap zich ontwikkelde tot een gestroomlijnde operatie.

De groeiende onttovering leidde dat er in principe geen mysterieuze onberekenbare krachten waren en dat men alle dingen, door het berekenen ervan, kon beheersen. Dat betekende wel dat de wereld onttoverd was.  Dit geloof in de berekenbaarheid van de wereld is tegenwoordig grondslag van de wetenschap.

Vrijheid

Vandaag de dag wordt Weber beschouwd als de paus van de onttovering. Maar hij stond skeptisch tegenover het proces van rationalisering en onttovering, hoewel hij het wel onvermijdelijk vond. De term vooruitgang schreef hij veelal tussen aanhalingstekens.   Weber vroeg zich af welke prijs hiervoor betaald moest worden en wat de effecten waren op het gedrag van mensen en instellingen. Dat leverde gemengde resultaten op. De socioloog Weber zag geen winst op het punt van vrijheid, maar eerder een toenemende reglementering en bevoogding. Er was een nieuw Huis van de Slavernij ontstaan. Tegenwoordig wordt vaak gesproken over de ‘kantoorslaven’.

Weber in zijn lezing van 1917: ‘Het is het lot van onze tijd, met de haar eigen rationalisering en intellectualisering, vooral: de onttovering van de wereld, dat juist de laatste en meest sublieme waarden zijn teruggetreden uit de openbaarheid, óf naar het (…) rijk van het mystieke leven,  óf naar de broederlijkheid van de directe betrekkingen van individuen tot elkaar.’

Zinprobleem

Patrick Dassen die in 1999 in Leiden promoveerde op de studie De onttovering van de wereld, Max Weber en het probleem van de moderniteit in Duitsland 1890-1920 zegt dat er hierdoor een zinprobleem is ontstaan. ´De mens moet in een onttoverde wereld zelf zin geven aan zijn handelen en bestaan, vanzelfsprekende levensordeningen zij weggevallen. Als een rode draad loopt nu door Webers werk dat dit zinprobleem niet door de moderne wetenschap opgelost kan worden, omdat deze behalve de wereld ook zichzelf heeft onttoverd. Aan het begin van de 20e eeuw moet zij erkennen dat zij geen zin meer kan verschaffen en geen antwoord meer kan geven op de wezenlijke levensvragen, bijvoorbeeld de vraag hoe te leven.

De wetenschap is niet meer de weg naar de ‘ware God’, de ‘ware natuur’ of het ‘ware geluk’. Voor Weber is de wetenschap nog slechts een zakelijk uit te oefenen beroep. De moderne wetenschap is, hoe succesvol ook, alleen nog maar een technisch middel en kan niets meer zeggen over de doelen die nagestreefd zouden moeten worden. Daarmee zou zij immers haar grenzen te buiten gaan. Vandaar dat Weber een hartstochtelijk pleitbezorger is van waardevrijheid in de wetenschap, naast onttovering een ander idee waardoor zijn naam zo bekend is.

Fascisme

Dassen:  De waarneming van de onttovering van de wereld komt neer op de constatering van een groot vacuüm. In het razendsnel moderniserende Duitse keizerrijk (1871-1918) is sprake van angst voor desintegratie en voor een verlies van identiteit. Hierdoor  ontstaat een grote behoefte aan nieuwe zekerheden, religies en utopieën en ook: leiders. Vele Duitsers zijn voor, tijdens en na de Eerste Wereldoorlog ontvankelijk voor charismatische leiders die orde in de chaos moeten scheppen, zowel op geestelijk als op politiek terrein.

 In Duitsland staat niet zo heel lang na Webers dood zo’n charismatische leider op die in de onttoverde wereld nieuwe zekerheid, orde en een ‘hoger’ doel brengt.  Wanneer men onttovering opvat als het gemis aan een gemeenschappelijk, bezielend verband, dan is er een duidelijke samenhang tussen de onttovering van de wereld en de aantrekkingskracht van het fascisme, nationaal-socialisme en communisme op vele miljoenen mensen in de eerste helft van de 20e eeuw. De onttovering van de wereld en de utopische verleiding liggen dicht bij elkaar.

Oude goden uit hun graven 

Het is geen toeval dat Weber in zijn eigen tijd vele pogingen ziet om de wereld opnieuw te betoveren, in welke vorm ook, aldus Dassen. De kunst en de wetenschap, maar vooral ook het nationalisme en het socialisme ontwikkelen zich tot plaatsvervangende religies waarvan veel heil en redding wordt verwacht. In Wetenschap als beroep zegt Weber daarom dat de oude goden weer uit hun graven zijn opgestaan om hun eeuwige strijd voort te zetten.

In de geestes- en sociale wetenschappen heeft het begrip onttovering breed ingang gevonden. Dit succes is zonder twijfel te danken aan het feit dat het op velerlei situaties van toepassing is. Het kan worden gebruikt voor verschijnselen in de meest verschillende culturen.  Vandaag de dag wordt het concept van onttovering meestal gebruikt als synoniem voor het proces van secularisatie. Maar onttovering gaat verder dan dat, zoals we gezien hebben.

Tags

Reageren