Het leven van John Demjanjuk:Van krijgsgevange tot kampbewaker

De Oekraïner Iwan (John) Demjanjuk is veroordeeld tot 5 jaar gevangenisstraf wegens medeplichtigheid aan de moord op 28.000 joden in vernietigingskamp Sobibor. Hoogleraar Holocaust- en Genocidestudies Johannes Houwink ten Cate raakte als onderzoeker betrokken bij de zaak tegen Demjanjuk. Hij deed hiervoor uitgebreid historisch onderzoek naar het leven van de kampbeul.

John Demjanjuk werd op 3 april 1920 geboren als Iwan Michailovitsj Demjanjuk in Dubovi Makharintsi, een klein dorpje in wat tegenwoordig de Oekraïne heet, maar in die tijd onderdeel was van de Sovjet-Unie.

Hij was net twintig jaar geworden toen hij door de Sovjetautoriteiten werd opgeroepen voor dienstplicht in het Rode Leger. De Tweede Wereldoorlog was begonnen en het leger had iedere man hard nodig. Dienstweigeraars werden vaak zonder pardon doodgeschoten. Demjanjuk had geen keus en liet zijn familie achter om te vechten aan het front. Tijdens een veldslag op de Krim werd Demjanjuk krijgsgevangen genomen door de nazi’s en opgesloten in een gevangenenkamp in de buurt van het plaatsje Rivni.

De omstandigheden in de gevangenenkampen van de nazi’s waren zeer slecht. Als soldaat van het Rode Leger kon je er maar beter niet terecht komen. De nazi’s zagen de communisten immers als hun aartsvijanden. Uithongering was een gebruikelijke methode om van ze af te komen. In de ogen van de Nazi’s waren Sovjetsoldaten een kogel onwaardig. In de strenge winter van 1941-’42 kwamen honderdduizenden gevangenen op deze gruwelijke manier om het leven. In kamp Rivni zijn zelfs gevallen bekend van kannibalisme.

Trawniki

Gevangenen die zichzelf onder deze omstandigheden in leven wisten te houden moesten wel kei- en keihard zijn. De nazi’s konden dit soort types echter goed gebruiken voor de bewaking van hun concentratiekampen. Het gebeurde dan ook regelmatig dat officieren van de SS – Hitlers ‘elitesoldaten’ – langs de kampen gingen om geharde mannen te rekruteren.

En zo werd ook Demjanjuk geselecteerd. Hoe dat precies ging en waarom juist hij gekozen werd is niet duidelijk. Misschien wist hij de SS-officieren te overtuigen dat hij net zo’n grondige hekel aan het communisme had als zijzelf. Vast staat dat dienst nemen als kampbewaker een van de weinige manieren was om aan de hongerdood te ontsnappen. Op dat moment wist Demjanjuk nog niet wat zijn nieuwe baan precies inhield; het programma van massamoord op de joden moest absoluut geheim blijven.

Service_20document_20no._201393_20of_20the_20accused_20ukrainian_20war_20criminal_20john_20ivan_20demjanjuk

Het ‘Dienstausweis’ van Demjanjuk uit zijn tijd als kampbewaker. Dit is het belangrijkste bewijs tegen hem in de rechtszaak.

Demjanjuk werd als Hilfswillige (Hiwi) naar opleidingskamp Trawniki gestuurd. Hij was toen 22 jaar oud en hoorde bij de jongerenafdeling. Naast dit kamp lag ook een gevangenkamp voor Joden, zodat Demjanjuk en zijn collega’s alvast konden ‘oefenen’. Trawniki was tevens een opslagplaats voor voedsel en bagage van op transport gestelde Joden, waardoor de omstandigheden waarin Demjanjuk nu terecht was gekomen een stuk beter waren dan in het gevangenenkamp.

Als Hiwi was Demjanjuk geen lid van de SS. Hij was eerder een minderwaardige ondergeschikte. In de administratie van de nazi’s was hij slechts een nummer: 1373. Hiwi’s mochten niet zonder opdracht vrij rondlopen. Opdrachten werden altijd in groepsverband uitgevoerd onder het bevel van een SS-officier. ‘Opdracht voltooid’ betekende terug naar de barak.

Trawniki was een soort reservoir voor mankracht om allerlei smerige klusjes op te knappen waar de nazi’s zelf geen zin in hadden. De mannen uit het kamp werden voor de meest vreselijke taken ingezet.

Zo is er een verhaal bekend over massamoord op 1700 joden in het plaatsje Lomazy. In het dorp werden de joden eerst samengedreven door de lokale politie. Daarna wachtte men op de komst van vijftig mannen uit Trawniki. Die kregen een vuurwapen en moesten de joden een voor een afschieten. Waarschijnlijk met eveneens uitgedeelde wodkafles in de hand. Volgens ooggetuigen, die Houwink ten Cate aanhaalt in zijn onderzoek, stonden de Hiwi’s uit Trawniki tot de enkels in een poel van grondwater en bloed. De een na de ander viel stomdronken omver.

 Geronselde kampbewaker

Als ‘flexibele kracht’ kwam Demjanjuk in januari 1943 terecht in vernietigingskamp Majdanek in Polen. Dat hij hier als bewaker werkte staat volgens Houwink ten Cate vast, maar wat hij precies deed is niet helemaal duidelijk. Demjanjuk was in Majdanek toen de gaskamers daar al operationeel waren. Het is onwaarschijnlijk dat hij daar niets vanaf zou hebben geweten. Demjanjuk bleef niet lang in Majdanek. Op 27 maart 1943 werd hij opgehaald voor een nieuwe opdracht: in het beruchte vernietigingskamp Sobibor.

Voor zijn tijd in Sobibor staat Demjanjuk nu terecht. Op 3 april kwam een groot transport joden uit Nederland in Sobibor aan. Waarschijnlijk heeft Demjanjuk geholpen met het ‘verwerken’ van dit transport. Bewakers als Demjanjuk hielpen met het uitladen, het gedwongen uitkleden en het met zwepen en bajonetten naar de gaskamers drijven van de slachtoffers. Wat Demjanjuks precieze aandeel was, is volgens Houwink ten Cate niet helemaal duidelijk; maar dàt hij aanwezig was staat wel vast.

Demjanjuk maakte in Sobibor nooit promotie en had geen leidinggevende functie in het kamp. Hij was en bleef een dommekracht die bevelen opvolgde. Volgens overlevenden van Sobibor was de reputatie van de mannen uit Trawniki beroerd. Er werd hen gewetenloosheid bijgebracht en ze waren vaak nog harder en gemener dan hun Duitse leermeesters.

In oktober 1943 werd Demjanjuk overgeplaatst naar concentratiekamp Flossenbürg. Zijn naam komt regelmatig in de archieven van het kamp voor. Hier werd hij begin 1944 gepromoveerd tot actief lid van de Waffen-SS, bij de divisie ‘Totenkopf Flossenbürg’. De reden hiervoor is waarschijnlijk geweest dat Flossenbürg, met de enorme toestroom van gevangenen uit ontruimde, meer oostelijk gelegen kampen, een groeiend tekort aan mankracht kreeg.

Nieuwe leden van de SS kregen een tatoeage van het SS-logo en een nummer op de rechteronderarm. Het litteken dat hij nog altijd op deze plek heeft is hier mogelijk een overblijfsel van. In de chaos die in het Duitse kampensysteem ontstond naar mate de geallieerde legers naderden, verdween Demjanjuk in december 1944 uit Flossenbürg.

Demjanjuk melde zich hierna aan bij het ‘Russissche Bevrijdingsleger’, een divisie van anticommunistische Russen en Oekraïners, en vocht nog enige tijd tegen het Rode Leger. Uiteindelijk wordt hij bij het Oostenrijkse Bisschopshofen gevangengenomen door de Amerikanen. Snel werd hij echter weer vrijgelaten en trad hij in Amerikaanse dienst als vrachtwagenchauffeur.

Omdat hij door de Russen werd gezocht voor heulen met de vijand nam Demjanjuk zich voor om Europa zo snel mogelijk te verlaten en te emigreren naar de VS. Hiervoor moest hij de status van internationaal vluchteling krijgen. Hij meldde zich in maart 1948 bij de International Refugee Organisation. Demjanjunk verklaarde hier dat hij van april 1937 tot januari 1943 als chauffeur werkte in “Sobibor, Chelm, Polen”. Dat zich bij dat Poolse dorpje een vernietigingskamp bevond was nog niet algemeen bekend. De truc lukte: Demjanjuk kreeg een visum voor de Verenigde Staten. Hij arriveerde op 9 februari 1952 in New York en vond al snel een baan als automonteur bij Ford.

Berechting in Israël

Pas eind jaren zeventig begonnen de Amerikaanse autoriteiten voorzichtig het verband te leggen tussen de verklaringen van Demjanjuk en het vernietigingskamp in Sobibor. Een rechter oordeelde op 25 juni 1981 dat Demjanjuk het Amerikaanse staatsburgerschap afgenomen moest worden omdat hij gelogen had over zijn werkzaamheden tijdens de oorlog. De zaak kwam in beweging. Holocaustoverlevenden in Israël dachten hem in eerste instantie te herkennen als bewaker in een ander vernietingingskamp, het eveneens in Polen gelegen Treblinka. Demjanjuk werd uitgeleverd aan Israël om daar terecht te staan.

Alle getuigen wezen hem aan als ‘Iwan de Verschrikkelijke’, de wreedste en beruchtste bewaker uit Treblinka, die onder andere de dieselmotoren bediende waarop de gaskamers werkten. Demjanjuk werd veroordeeld tot de strop en moest zijn resterende tijd uitzitten in eenzame opsluiting. Pas in 1993 oordeelde het Israëlische hooggerechtshof dat de getuigenverslagen veertig jaar na dato onbetrouwbaar waren. Demjanjuk werd vrijgesproken en mocht terug naar de Verenigde Staten.

Op 29 juli 1993 oordeelde het Israelische hooggerechtshof dat Demjanjuk onterecht werd aangezien voor ‘Iwan de Verschikkelijke’, een beruchte kampbeul uit vernietigingskamp Treblinka. Dit gebeurde onder andere op advies van de onlangs overleden Nederlandse geheugendeskundige Willem Wagenaar (1941-2011). Wagenaar verklaarde als getuige-deskundige in het proces dat de verslagen van oud-gevangenen van Treblinka ruim veertig jaar na dato niet voldoende betrouwbaar waren. Over de vraag waarom de getuigen toch zonder uitzondering Demjanjuk meenden te herkennen schreef Wagenaar een boek: Het herkennen van Iwan: de identificatie van de dader door ooggetuigen van een misdrijf (Amsterdam, 1989)

De Amerikanen waren er inmiddels van overtuigd geraakt dat Demjanjuk zijn staatsburgerschap op onrechtmatige gronden had verkregen. Ook waren er sterke aanwijzingen dat hij in Sobibor niet als vrachtwagenchauffeur werkte, maar als kampbewaker. In 2001 stond Demjanjuk opnieuw terecht. Opnieuw lukte het niet om tot een veroordeling te komen.

In de zomer van 2008 kwam er een nieuw uitleveringsverzoek, dit maal uit Duitsland. Duitse nazi-jagers zeiden massaal bewijs te hebben dat Demjanjuk in Sobibor medeverantwoordelijk was voor de dood van zeker 28.000 joden.

Demjanjuk maakte uiteraard bezwaar tegen de uitlevering. Hij zei onschuldig te zijn en bovendien zou zijn lichamelijke gezondheid deportatie en berechting niet toestaan. Maar dit keer wist hij de dans niet te ontspringen. Hij werd gearresteerd en op het vliegtuig gezet naar München, waar onlangs veroordeeld werd tot 5 jaar gevangenisstraf.

Demjanjuk is inmiddels 91 jaar oud. Het proces in München zal een van de laatste mogelijkheden zijn een verantwoordelijke voor de massamoord op honderdduizenden mensen tijdens de Tweede Wereldoorlog te veroordelen. De meeste betrokkenen zijn inmiddels overleden.

 

 -------------------------------------------------------------------

Mede mogelijk gemaakt door:

--

Tags

Reageren