Het Meisje met de Ipod

Deze september is het VPRO-programma Tegenlicht terug met een nieuwe reeks prikkelende afleveringen over de achtergrond van de actualiteit. De eerste aflevering, 'Digitaal geheugenverlies' wordt op 7 september uitgezonden. Hoe kunnen we onze digitale bestanden bewaren voor de toekomst? En welke rol spelen bibliotheken en archieven nog in onze samenleving? if then is now gaat in samenwerking met Tegenlicht op onderzoek uit en vraagt archivarissen, erfgoedprofessionals en historici om hun mening. Aan het woord Christa Barkel, senior researcher en lecturer aan de Saxion Hogeschool:

Van 2012 tot juni 2014 volgt een groot aantal studenten van Saxion Hospitality Business School een semester Future Scenario waarin ze de toekomstbestendigheid van businessmodellen onderzoeken. Casusorganisaties daarvoor zijn CODA (Cultuur Onder Dak Apeldoorn) met een bibliotheek-, een museam- en een archieffunctie en Aviodrome, een themapark en een beheerder van luchtvaarterfgoed in Lelystad. De keuze voor deze organisaties is gebaseerd op de grote crisis in de cultuursector. Eén van de toekomstscenario's is een variant op CODA: 'Cultuur Zonder Dak'. Centraal staat de vraag: 'clicks or bricks?' Opvallend was dat de studenten nog wel vasthielden aan de 'bricks' van een culturele organisatie, maar die stenen consequent een bestemming geven die niet tot de eigenschappen van een museum of bibliotheek behoren. Geen informatieoverdracht maar luchtig entertainment in de Starbucksvorm van koffie, lounge en seats-to-meet. Een inwisselbaar en gemakkelijk te klonen DNA. Het gaat de studenten niet om de informatie-overdracht maar om de gezelligheid, met als voorbeeld de OBA in Amsterdam waar lezen bijna loungen is. En hoe zit het dan met de kennis? 'Als ik iets wil weten, zoek ik wel op internet.'

Kennis en democratie

De onderwijs-en cultuursector is decennialang uitgegaan van de opvoeding van de onmondige burger. Een laatste oprisping van de oude elite, de beheerder van het materiële en immateriële erfgoed ('wij weten wat goed is voor jullie') is de canon. Deze vijftig Vensters van de Geschiedenis geven het gedachtegoed weer, nog vanuit het perspectief van de negentiende eeuw. Het kwaad is echter al geschied. Kennis is gedemocratiseerd. Kunst en cultuur zijn niet meer voorbehouden aan een kleine groep. Sterker nog, die kleine groep mag zijn kunst en cultuur houden. Van opvoeding en educatie is geen sprake meer. Mensen willen gelijkwaardige partners zijn. Was vroeger het verhaal van de koningen en de adel belangrijk, de burger met zijn dagelijkse sores en zijn voorliefde voor roddels en het leven van sterren staat nu in het middelpunt van de belangstelling. De eerste kunstenaar die laat zien dat de invloed van de normale burger mogelijk, zelfs gewenst is, is Marcel Duchamp, die in 1966 de Mona Lisa van Da Vinci voorziet van een snorretje en een sik: 'kijk eens, kunst is niet heilig, je kunt het zelf ook! Doe maar, je dochter van vier kan het zelfs!' Ook de literatuur blijft niet achter: 'de kroketten in het restaurant zijn aan de kleine kant' rijmelde Vaandrager vrolijk in 1969.

Doe het zelf

Deze democratisering van kennis en cultuur vindt in de digitalisering haar medestander. Google wordt in de komende decennia waarschijnlijk de Wereldbibliotheek. Facebook en Twitter zijn de eerste communities waarin mensen elkaar informeren op alle niveaus: niet alleen over actualiteiten en werk maar ook over het persoonlijk leven. De individuele bijdrage versterkt het gemeenschappelijke: je wordt gezien en gehoord. Er zijn blogs en apps gegroepeerd op interesses, thema's, Bekende Nederlanders en Beroemde Sterren. Ze genereren hun eigen cultuuruitingen. Andy Warhol begon er al over: iedereen zijn fifteen minutes of fame. Volgden vroeger de vrouwen de onbereikbare haute couture in Parijs, tegenwoordig zijn de rollen omgedraaid. Alle zichzelf respecterende tijdschriften en ontwerpers volgen nu de blogs van de fashionista's, vaak nog meisjes van dertien. Deze communities krijgen in de toekomst nog meer het karakter van kleinschalige gemeenschappen Met het verschil dat ze uiteen kunnen vallen en weer samen kunnen vloeien: de 'bubbles' van een vloeibare samenleving.
Kunst verandert van karakter: mensen hebben toegang tot het cultuurdomein en hebben de mogelijkheid om te copy-pasten, te kopiëren en bewerken. Ze kunnen imiteren en zelf creëren. Het snorretje van Mona Lisa is gemeengoed geworden.

Conchita's snor

Wim Pijbes, directeur van het Rijksmuseum, staat in deze democratische traditie vooraan: 'Als je een schort wil hebben met de Nachtwacht erop, doe dat dan! Wij geven je de tools.' Zijn mening is dat persoonlijk gebruik van kunst, het kunstwerk alleen maar authentieker maakt en begeerlijker. In de jaren '60 introduceerden filosofen het begrip ´intertekstualiteit´ de idee dat er niets nieuws meer onder de zon is en dat de creatie schuilt in de combinatie en de mix. Het citeren van oude teksten en beelden in een nieuwe context geeft ruimte voor nieuwe interpretaties. Een mooi voorbeeld is het Stedelijk Museum Schiedam met een presentatie van Google Mapping. ´The Mother Road´ van grafisch ontwerper Hans Gremmen is een virtuele reis over Route 66. Foto´s van Google Streetview zijn als filmstills achter elkaar gemonteerd en geven de illusie van een autorit. Studenten van Saxion bewerkten ´Het meisje met de parel´ van Vermeer tot het ´Meisje met de Ipod´ Deze bewerking is een sign of times. De traditie is de parel, de nieuwe uitleg is de Ipod, bruikbaar totdat er een andere invulling komt van het kunstwerk. Intertekstualiteit, oftewel het recyclen van kunst of van onderdelen van kunst, past in deze tijd omdat het hier gaat om een persoonlijke interpretatie van een gemeenschappelijke traditie. Je zou het ook collectief geheugen kunnen noemen of storytelling: 'een beetje van jezelf en een beetje van Maggi, Vermeer, Route 66'. Die les begrijpt Conchita Wurst ook met haar toespeling op Mona Lisa met het snorretje.

Bibliotheek als meestwerk

Wel zijn er enkele valkuilen. Diezelfde behaaglijke bubbles kunnen ertoe leiden dat je niet meer wordt geconfronteerd met tegengeluiden, kritiek of toevalligheden. Eli Parisher, auteur van The Filter Bubble (2011) wijst op de persoonlijke filter die Google toepast als het gaat om de interesses van de gebruiker. De reiziger die op 'duurzaamheid' zoekt krijgt een andere selectie aan bronnen dan de milieu-activist die op die term googelt. Ben je eindelijk van de oude elite af die wel bepaalt wat goed voor je is, vertelt Google je wat je wel en niet mag zien! Ook de duurzaamheid van zowel de online- als de offline informatie is een punt van aandacht. Deze generatie is nog bezig met online plezier, ze recreëert nog, ze is nog een homo ludens. Maar hoe breng je de volgende generatie eigenaarschap bij van digitaal erfgoed?

Educatie en informatie-overdracht zijn geen kernwaarden meer. Te hiërarchisch. De democratische opvolger kennisdeling heeft geen gebouw meer nodig en kent vele offline en online dragers. Maar hoe staat het met de fysieke, unieke kunst? De zeldzame wiegendrukken en eerste drukken? Is de functie van curator of schatbewaarder geknipt voor bibliotheek en museum? Of de functie van archivaris? Is de bibliotheek van de toekomst een Ark van Noach, die de overvloed aan informatie ontvlucht en echte cultuur hoog en droog houdt?
Of is het perspectief van beheren achterhaald en wordt alles vluchtig? Misschien beschouwen de kinderen van onze kinderen musea en bibliotheken (of dat wat resteert) als een kunstwerk an sich: 'dat was nog in de tijd dat men alles bewaarde. Dat historisch besef begon in de negentiende eeuw en eindigde in de eenentwintigste eeuw met de opkomst van de digitalisering.' Bibliotheek en museum als kunstvoorwerp, als artefact. Sommige museumdirecteuren hebben al zo'n voorgevoel, getuige de verbouwing van het Stedelijk, het Rijksmuseum en Museum de Fundatie.

Tags

Reageren