Van Beowulf tot Bilbo: Sporen van Oudengelse taal en cultuur in The Hobbit

Onlangs ging hij in première: deel drie van The Hobbit. Tolkiens Midden-aarde komt op velen magisch over, maar is grotendeels gebaseerd op realiteit. Tolkien putte namelijk inspiratie uit de taal en literatuur van middeleeuws Engeland.

Eotenas ond ylfe ond orcneas: reuzen en elven en orcs. Het zijn Oudengelse woorden uit het vroegmiddeleeuwse heldendicht Beowulf. Ze beschrijven wezens die lezers van Tolkien bekend in de oren zullen klinken. Ook in The Hobbit en Lord of the Rings is immers een grote rol weggelegd voor elven en orcs. Deze overeenkomst tussen de Beowulf en Tolkiens werk is geen toeval: naast gevierd auteur was Tolkien namelijk ook hoogleraar Oudengels.

Tolkien en Oudengels
In zijn tienerjaren werd Tolkien gegrepen door de middeleeuwse literatuur. Later specialiseerde hij zich in het Oudengels. Al op 33-jarige leeftijd werd hij hoogleraar Oudengels aan de Universiteit van Oxford in 1925.

Zijn belangrijkste academische werk is Beowulf: The Monsters and the Critics, de eerste literatuurkritische studie over de Beowulf. Buiten zijn academische werk begon Tolkien Oudengelse poëzie te componeren, zoals raadsels en liedjes.

Ook in zijn literaire werk schijnt Tolkiens interesse voor de door hem bestudeerde vroegmiddeleeuwse teksten door. Zo leende hij het woord Middle-Earth van het Oudengelse woord voor ‘aarde, wereld’: middangeard. Inspiratie voor andere plaats- en persoonsnamen haalde Tolkien ook uit het Oudengels. Bovendien spreekt een aantal van Tolkiens karakters in The Lord of the Rings Oudengels. “Westu Theoden hal”, zegt Éomer tegen Théoden, met woorden die vrijwel geheel overeenkomen met een regel uit de Beowulf: “Wæs þu, Hroðgar, hal” (weest u, Hrothgar, gezond).

The Hobbit
In a hole in the ground, there lived a hobbit. Deze eerste zin van The Hobbit schreef Tolkien tijdens een nakijksessie, op een leeggelaten tentamenvel. Deze zin ontwikkelde zich uiteindelijk tot het bekende boek dat in 1937 verscheen. Het boek werd goed ontvangen en was na drie maanden uitverkocht. Vele herdrukken, vertalingen en ook verfilmingen volgden. Het derde deel van de verfilming door Peter Jackson gaat op 10 december 2014 in Nederland in première.

In The Hobbit maakt de lezer kennis met de hobbit Bilbo Baggins, die zich zelden buiten zijn vertrouwde omgeving waagt. Tovenaar Gandalf haalt Bilbo over om, samen met een aantal dwergen, een reis te maken. Deze reis moet leiden naar een door een draak bewaakte schat. Op weg naar die schat maakt Bilbo kennis met een woeste buitenwereld: een wereld vol vroegmiddeleeuwse elementen.

De kaart van Thror
Een eerste blik op ‘de kaart van Thror’ die Bilbo en de dwergen naar de schat leidt, kan bevreemdend werken: het noorden ligt links en niet boven. Bovendien bevat de kaart naast tekeningen van draken, bergen en spinnen, een geheime boodschap in een raar schrift. Iemand uit de middeleeuwen zou een stuk minder moeite hebben met Tolkiens kaart. Tot 1600 was het namelijk gebruikelijk dat kaarten werden gemaakt met het oosten boven en het noorden links.

Mogelijk baseerde Tolkien zijn kaart op de enige wereldkaart die is overgeleverd uit vroegmiddeleeuws Engeland, de Cotton World Map. Behalve de geografische oriëntatie, delen de kaart van Thror en de Cotton World Map het gebruik van afbeeldingen met begeleidende tekstjes.

Ook het schrift waarin de geheime boodschap is gesteld zou niet vreemd aandoen voor een middeleeuwer. Het gaat hier namelijk om het Angelsaksische runenschrift. De Angelsaksen gebruikten dit schrift niet op papier of perkament, maar alleen voor korte boodschappen op hout of metaal.

Een voorbeeld is de inscriptie op de Kingmoorring. Deze ring bevat een magische spreuk en was misschien één van de inspiratiebronnen voor de magische ring die zo’n grote rol speelt in de werken van Tolkien. In The Hobbit komt die ring voor het eerst ter sprake, als Bilbo hem afneemt van Gollum.

Gollum en Grendel
Gollum is een opmerkelijk wezen. In The Hobbit geeft Tolkien weinig prijs over Gollums uiterlijk, behalve dat er een gevaarlijk licht uit diens ogen schijnt: Deep down here by the dark water lived old Gollum. I don’t know where he came from, nor who or what he was. He was Gollum – as dark as darkness, except for two big round pale eyes.

Waarom koos Tolkien in de eerste plaats voor zo’n vage beschrijving van het wezen Gollum? Het antwoord op de vraag vinden we in de Beowulf, dat het monster Grendel op eenzelfde manier beschrijft. Net als Tolkien, geeft de Beowulf-dichter aan dat hij de ware aard van Grendel niet kent: sceaðona ic nat hwylc (een vijand, ik weet niet wat voor een). Verder beschrijft de dichter Grendel slechts in algemene woorden als ‘vijand’ en ‘monster’. Net als bij Gollum, worden alleen zijn ogen beschreven, waaruit stod ligge gelicost leoht unfæger, ‘een verwrongen licht scheen, als een vuur’.

Tolkiens beschrijving van Gollum is duidelijk geïnspireerd door de beschrijving van Grendel in Beowulf. Net als de Beowulf-dichter vóór hem, moet Tolkien zich hebben gerealiseerd dat hij zijn lezer bij de tekst kon betrekken door de beschrijving van zijn monster zo vaag mogelijk te houden. De lezer moet zo immers zijn eigen invulling geven aan het monster.

Verstoorde draken
Smaug, de draak tegen wie Bilbo en de dwergen het moeten opnemen in The Hobbit, lijkt veel op een draak die in de Beowulf voorkomt. De naamloze draak in de Beowulf is net als Smaug honderden jaren oud, woont in een hol en bewaakt een grote schat. In de Beowulf lezen we dat dit monster op een zekere dag verstoord wordt doordat iemand een beker van hem steelt. De draak wacht vervolgens totdat de avond valt en neemt wraak op de omliggende gebieden.

Tolkien laat in The Hobbit vrijwel een zelfde gang van zaken zien: Bilbo steelt een beker uit de schat van Smaug en deze reageert door, zodra de avond is gevallen, de omliggende landen aan te vallen. Beide draken bekopen hun nachtelijke strooptocht uiteindelijk met hun dood.

Tolkien schreef ooit: Een verhaal is als soep. Van soep moet je genieten zonder je af te vragen van welke botten ze getrokken is. Met deze beeldspraak stelde hij dat aandacht voor de bronnen van een verhaal afbreuk zou kunnen doen aan de eenheid en originaliteit van de uiteindelijke schepping van de auteur. Toch stelt inzicht in de bronnen de lezer juist in staat de keuzes van een auteur te doorgronden. Kennis van de Oudengelse taal en cultuur waar Tolkien zich door liet inspireren, draagt zo juist bij aan een rijkere leeservaring. Daarom is een kijkje in de keuken van een auteur toch altijd de moeite waard.

--
Dit artikel is een verkorte versie van een artikel dat deze auteur eerder publiceerde in het Tolkientijdschrift Lembas Extra en publiceerde op Kennislink.

Voor meer informatie over Tolkien en zijn bronnen:
- T. Shippey, The Road to Middle-Earth: How J.R.R. Tolkien Created a New Mythology

Ook Oudengels leren? Dat kan bij de Universiteit Leiden

fotobijschrift 1:

Eerste pagina uit de Beowulf, het oudst bekende literaire werk in het Oudengels. Het Oudengels is een Germaanse taal die werd gesproken tussen de vijfde en de elfde eeuw. Het is verwant aan het Oudnederlands en Oudnoords en lijkt nog het meest op het hedendaagse Fries. De taal werd naar Engeland gebracht door de Angelsaksen. Als een van de weinige volkeren in de vroege middeleeuwen lieten de Angelsaksen een grote hoeveelheid literatuur in de volkstaal achter. Deze vaak Christelijke literatuur is doorspekt met Germaanse elementen, zoals dappere helden, elven en draken.

2: Links de kaart van Thror uit The Hobbit; rechts een detail van de Cotton World Map. Waar Tolkien een tekening van een spin in een web begeleidt met There are spiders, staat op de Cotton World Map bij een plaatje van een leeuw in China hic abundant leones: ‘hier zijn veel leeuwen’

3: Een magische ring uit de 9de of 10de eeuw met een spreuk in het Oudengels.

4: Gollum (of: Gollem) in de film Lord of the Rings. Zijn hobbitnaam is Sméagol. Sméagol komt van het Oudengelse smeah, de verleden tijd van smugan ‘sluipen’.

Voor plaats- en persoonsnamen gebruikte Tolkien Oudengelse woorden:

• Isengard < OE isen geard ‘ijzeren plaats’ 
• Orthanc < OE orðanc ‘intelligentie’
• Eodoras < OE eodoras ‘huizen’
• Théoden < OE ðeoden ‘koning’
• Éowyn < OE eoh wynn ‘paard plezier’