Catharina II van Rusland, bijgenaamd Catharina de Grote

Sophia Auguste Frederika van Anhalt-Zerbst, prinses van een klein Duits vorstendom, werd tegen alle logica in tsarina van Rusland en de machtigste heerseres van Europa. Catharina had officieel geen recht op de troon, maar regeerde ruim vierendertig jaar, van 1762 tot 1796, over het gigantische Russische Rijk.

Haar bewind valt te typeren als een periode van stabiliteit, een tijdperk van Russische macht en glorie en een bloeiperiode van het Russische hof. Net als Peter I kreeg ze al bij leven de titel ‘de Grote’ toegekend.

Rebelse meid

Sophia werd op 21 april 1729 geboren als dochter van prins Christian Augustus van Anhalt-Zerbst en prinses Johanna Elisabeth van Holstein-Gottorp, in een koopmanshuis in Stettin. Ze had een jongere broer en een jongere zuster. Sophia was een nieuwsgierig en energiek kind. Ze domineerde de speelmiddagen met kinderen uit de buurt. Haar gouvernante Babet Cardel leerde haar Frans en liet haar boeken van Corneille, Racine en Molière lezen.

Haar moeder beschouwde Sophia als een rebelse meid die met harde hand in het gareel moest worden gebracht en vervolgens goed uitgehuwelijkt. Ze leerde de kandidaat al kennen toen ze tien was en werd voorgesteld aan Karl Peter Ulrich van Holstein-Gottorp, een achterneef. Jaren later zouden ze inderdaad trouwen.

Het toeval bracht Sophia naar Rusland. In 1741 had in St.-Petersburg de derde paleisrevolutie na de dood van Peter de Grote plaatsgevonden. Peters dochter Elisabeth had zich met steun van de garde uitgeroepen tot tsarina. Elisabeth, ongetrouwd, kinderloos, wees meteen na haar kroning in Moskou haar neef, Karel Peter Ulrich, aan als troonopvolger. Hij was kleinzoon van Peter de Grote en zoon van Elisabeths zus, Anna Petrovna.

Verbod te corresponderen

Ze trouwden in 1745. Hij was zeventien en zij was zestien. Ze werden voorzien van nieuwe namen. Karl Peter Ulrich was nu grootvorst Pjotr Fjodorovitsj en Sophia Jekaterina Aleksejevna. Al snel na de bruiloft liep het mis. Ze waren erg verschillend, er was geen intimiteit en ze hadden een andere kijk op Rusland. De grootvorst was regelmatig dronken, jong als hij was, en speelde met soldaatjes die hij militaire exercities liet uitvoeren. Hij was weg van de Pruisische koning Frederik de Grote. In de ogen van Jekaterina, Catharina, was hij een kind.

In 1754 beviel Catharina van een zoon. Maar of de grootvorst de vader was? Waarschijnlijk was het Sergej Saltykov, Catharina’s eerste minnaar. Tsarina Elisabeth nam het kind van haar af en liet het onder haar toezicht opvoeden. Elisabeth had Catharina niet meer nodig, ze had haar plicht gedaan, er was een baby. Elisabeth sprak eenvoudigweg niet meer met haar. Het contrast tussen de toekomstige tsaar en zijn echtgenote werd intussen almaar scherper.

Catharina betoverde ondertussen de hofentourage met haar eruditie en praktische intelligentie. Elisabeth verdacht haar van samenzwering en verbood haar te corresponderen, met wie dan ook, zelfs haar moeder. Het leek een nachtmerrie te worden. Maar Catharina was koppig en besloot zich heimelijk in de strijd om de troon te werpen. Pjotr / Peter was haars inziens volkomen ongeschikt.

Medestanders vinden

In de lente en de zomer waren Peter en en Catharina in de paleizencomplexen Oranienbaum en Peterhof, buiten St.-Petersburg. Ze leerde paardrijden, maakte zich het Russisch eigen, verdiepte zich in de geschiedenis van het land en de wereld, in filosofie en politiek. Ze verslond boeken, Cicero, Plato en Tacitus, Montesquieu en Voltaire. Ondertussen onderhield ze tal van contacten met politici en invloedrijke figuren, onder wie Frederik de Grote en haar eigen moeder, die als spion van Frederik het land was uitgezet.

Catharina was ambitieus. Ze volgde de binnenlandse en buitenlandse politiek van Elisabeth nauwgezet. Een van Catharina’s grootste talenten was het vermogen bekwame, doortastende en toegewijde mensen aan haar zijde te krijgen, staatslieden, legeraanvoerders en diplomaten. Tot haar medestanders van het eerste uur behoorden graaf Kirill Razoemovski, Nikita Panin (leermeester van haar zoon Paul), vorstin Jekaterina Dasjkova en de broers Aleksej en Grigori Orlov.

Ze raakte bedreven in intriges en wist fouten van haar echtgenoot tot eigen voordeel aan te wenden. Ze hield zich nauwgezet aan de tradities van het hof en nam de rituelen van de Russisch-orthodoxe kerk strikt in acht. Toen Elisabeth in december 1761 overleed, bracht Catharina veel tijd door bij haar kist en won daarmee het respect van haar omgeving. Peter was elders in de kerk, grapjes makend met andere dames.

Gewurgd

Peter werd Tsaar Peter III in januari 1762. Hij ontpopte zich al snel als trouw vazal van de Pruisische koning Frederik de Grote, met wie hij ogenblikkelijk vrede sloot en zo de Zevenjarige Oorlog, waar Rusland aan de winnende hand was, beëindigde. Omdat hij de Russische keizerlijke garde niet vertrouwde, omringde hij zich met een leger van Holsteiners. Daarmee wekte hij het ongenoegen van de Russische officieren die in de Zevenjarige Oorlog hadden gevochten.

In juni 1762, tijdens een plechtig diner ter ere van het vredesverdrag met Pruisen, beledigde Peter zijn vrouw in het openbaar. Ze had te weinig respect voor Holstein. Hij wilde haar laten arresteren, maar een oom praatte op Peter in. Ze vond het tijd om in actie te komen. Haar medestanders hadden al coupplannen klaar. Op 28 juni 1762, vrijdagochtend, werd ze al vroeg gewekt door Aleksej Orlov. ‘Het is zover’. In legeruniform ging ze van buitenverblijf Peterhof naar St.-Petersburg, waar ze werd begroet door diverse gardes en regimenten. Op de Nevski Prospekt had zich een grote menigte verzameld. Catharina werd uitgeroepen tot soeverein imperatrice en haar zevenjarige zoon Paul tot troonopvolger.   

In het Winterpaleis werd de eed van trouw aan de nieuwe tsarina afgelegd. Toen Catharina op het paleisbalkon verscheen, werd ze verwelkomd door een enthousiaste menigte. Later op de dag benaderde een jonge soldaat haar om haar een zwaardknoop die aan haar uniform ontbrak te geven. De jongeman heette Grigori Potemkin. De volgende dag werd de afgezette tsaar Peter III gearresteerd en verbannen. Drie weken later werd hij gewurgd door de officieren die hem bewaakten. Onder hen ook – naar wordt aangenomen – Aleksej Orlov.

Op de hoogte van alles

In september 1762 werd Catharina gekroond in het Moskouse Kremlin. Ze was aan de macht gekomen met steun van leger, kerk, een groot deel van de adel en de Petersburgers. Eenmaal op de troon toonde ze een open blik en een moraal gebaseerd op rationaliteit en efficiëntie. Ze had gevoel voor humor. Ze kende het politieke bedrijf perfect en interesseerde zich voor wetenschappen, kunst en cultuur. Ze wilde altijd op de hoogte zijn van alles: industrie en landbouw, de inrichting van het staatsbestuur, het leger en de vloot, gezondheidszorg en onderwijs, rechtspraak, wetenschap, kunst en literatuur.

Ze begon met de herinrichting van de staat. In een manifest van juli 1762 stelde ze het primaat van de wet. De willekeur moest verdwijnen. Even later publiceerde ze de Nakaz, een leidraad voor staatslieden. Dit traktaat, waaraan ze twee jaar had gewerkt, was gebaseerd op Montesquieu’s De L’esprit des lois en op ideeën van andere voormannen van de Verlichting. De bepalingen waren hun tijd ver vooruit. Veel hervormingen zette ze door, maar het afschaffen van de lijfeigenschap, de creatie van een rechtsstaat en de gelijkschakeling van alle burgers voor de wet stuitten op tegenstand van de adel.

Ze draaide voorstellen terug en erkende de rechten van de adel als heersende klasse. Aan de positie van de lijfeigen boeren veranderde niets, ze bleven volledig geketend aan de adel. Daardoor nam de klasse-onrust toe, er kwamen opstanden. In 1773-’74 werd de Pugatsjov-rebellie neergeslagen. De Verlichting kon niet aan een voor het grootste deel analfabeet volk worden opgelegd, meende ze en deze ideeën gingen in de ijskast. Maar ze bleef privé aanhanger van de Verlichting. Jarenlang correspondeerde ze met Voltaire en na diens dood in 1778 kocht ze zijn enorme bibliotheek (6000 boeken, nu in de Nationale Bibliotheek in St.-Petersburg. Evenwel werd haar politieke beleid conservatief, ze concentreerde zich op uitbreiding van het rijk - en daarnaast op culturele verrijking.

Resultaten

Ze volgde de buitenlandse doctrine van Peter de Grote, haar grote voorbeeld.  Op het ruiterbeeld van Peter de Grote, dat in 1782 in St.-Petersburg werd onthuld, prijkt in het Russisch en het Latijn het opschrift: ‘Voor Peter I van Catharina II’. Peter de grote wilde toegang naar de Zwarte Zee, uitbreiding naar het westen en versteviging van de doorgang door de Oostzee. Op alle drie punten boekte Catharina resultaten:

  • Na een reeks klinkende overwinningen in de Russisch-Turkse oorlogen van 1768-’74 en 1787-’92 werden de Krim en de noordelijke Kaukasus bij Rusland gevoegd. Rusland had zo een stevige positie aan de Zwarte Zee;

  • De relatie met Pruisen werd genormaliseerd. Catharina onderhield zelfs vriendschappelijke betrekkingen met Frederik de Grote;

  • Stanislaus Poniatowski, Catharina’s gewezen favoriet, werd in 1764 gekroond als Stanislaus II op de Poolse troon. Hij fungeerde als marionet van Catharina. Veel kon hij niet uitrichten toen zijn land in 1772, 1793 en 1795 werd opgedeeld tussen Rusland, Pruisen en Oostenrijk. Na die Derde Poolse Deling hield Polen op te bestaan. Catharina’s rijk had zich ver naar het westen uitgestrekt;

  • De doorgang door de Oostzee, lang gedwarsboomd door Zweden, werd verstevigd.

Kunst verzamelen

Catharina had een vaste dagindeling. Zeven uur ’s ochtend stond ze op, dronk een kopje zeer sterke koffie en ging tot negen uur schrijven in de werkkamer. Van negen tot twaalf hoorde ze verslagen aan. Om twee uur had ze lunch en daarna nam ze de post door. Zes uur ’s avonds begonnen de ontvangsten in de Hermitage, waarbij ze in bepaalde vertrekken met gasten sprak. Vaak was er een bezoek aan het hoftheater. Om elf uur ging ze slapen.

Ze hield zich speciaal bezig met bouwprojecten en kunst verzamelen, vooral schilderijen in het begin. De aankoop van 317 schilderijen van de Berlijnse koopman Gotzkowsky was de aanleiding voor der stichting van de Hermitage. Vanaf 1766 werden de aankopen grootschalig en structureel. Ze had goede adviseurs, graaf Stroganov en in het buitenland Friedrich Melchior von Grimm en Denis Diderot. Werken van alle grote schilders van deze tijd werden aangeschaft: Reni, Pittoni, Van Dyck, Teniers de Jongere. In 1771 gingen aangekochte schilderijen uit de verzameling Braamcamp – met werken van Rembrandt, Brueghel, Ter Borch en Steen – door een schipbreuk voor de Finse kunst verloren. Catharina’s grootste passie was het verzamelen van cameeën. Zij had er in 1794 meer dan 10.000. Op de tentoonstelling zijn diverse exemplaren te zien.

Statig St.-Petersburg

St.-Petersburg kreeg een statig aanzien. De weelderige barok maakte plaats voor de eenvoud van het classicisme. Overal verrezen paleizen, kerken en overheidsgebouwen. Het intellectuele leven in de stad kreeg impulsen. In 1783 werd in St.-Petersburg de Russische Academie opgericht, die een centrum voor Russische taalkunde werd. Als eerste president van de Academie werd een vrouw aangesteld: Jekaterina Dasjkova, Catharina’s medestander van het eerste uur. Het Bolsjoj Theater werd gebouwd dat later opging in het Mariinski Theater. Catharina volgde nauwlettend de werkzaamheden van de onderwijsinstellingen. Ze gaf een grote rol aan de Academie van Wetenschappen en de Academie van Schone Kunsten, al opgericht in Elisabeths periode. Kunst groeide uit tot een machtig middel voor propaganda. Kunstwerken moesten ook het beeld scheppen van haar persoon als verlichte vorstin en heerseres van een van de machtigste staten van Europa.

Favoritisme speelde een grote rol. In haar leven had ze zo’n twaalf favorieten, die zowel privé als politiek een rol speelden. Nummer een was Grigori Potjomkin, een vooraanstaand staatsman. Als legerleider bezorgde hij het land grote overwinningen op Turkije en hij zorgde voor uitbreidingen in het zuiden. In het laatste decennium van de achttiende eeuw ging Catharina’s gezondheid achteruit, maar ze werkte nog altijd hard. ’s Zomers verbleef ze in haar geliefde Tsarkoje Selo. Ze stierf november 1796, 67 jaar oud, aan een hersenbloeding.

Grafschrift

Aan de vooravond van haar zestigste verjaardag schreef ze voor zichzelf het volgende schertsende grafschrift:

Hier ligt Catharina de Tweede, geboren in Stettin op 21 april 1729. Ze kwam in 1744 naar Rusland om te trouwen met Peter III. Op haar veertiende had ze een drievoudig doel: haar man, Elisabeth en het volk behagen. Ze liet niets na om dit te bereiken. Gedurende achttien jaar van verveling en eenzaamheid las ze vele boeken. Na bestijging van de Russische troon wenste ze goed te doen en probeerde ze haar onderdanen geluk, vrijheid en bezit te verschaffen. Ze vergaf makkelijk en koesterde jegens niemand haat. Ze was vergevingsgezind, makkelijk in de omgang, vrolijk van aard, met een republikeinse ziel en een goed hart, en ze had vrienden. Het werken viel haar makkelijk, ze hield van kunst en was graag onder de mensen.‘

Afbeelding: marmerbuste van Catharina de Grote, 1769, State Hermitage Museum St.-Petersburg

  

Bijnaam / pseudoniem:
De Grote
Functie / titel:
Tsarina
Geboorte- en sterfdatum:
21 April 1729 to 17 November 1796
Plaats geboorte:
Stettin
Plaats sterven:
St.-Petersburg
Sekse:
Vrouw
Woonplaatsen:
Stettin, St.-Petersburg
Persoonscategorie:

Do culture your way

  • 1
  • 2
  • 3
  • 4
  • 5
Total votes: 1