4 Realisten | De serene blik in Museum MORE
Floris Verster | Jan Mankes | Dick Ket | Henk Helmantel
4 realisten, voortzetters van een grote Hollandse kunsttraditie. Floris Verster, Jan Mankes, Dick Ket en Henk Helmantel creeren alle vier een eigen atmosferische werkelijkheid. Een wereld van serene roerloosheid en verstilling.
Opeenvolgend hebben Verster, Mankes, Ket en Helmantel elkaar beïnvloed. Maar in de kern zijn het eenlingen met een geheel eigen signatuur, niet te harnassen in een stroming. Traditie en eigenheid. Is er sprake van een krachtmeting? Met het verleden en met elkaar. Deze vier realisten dirigeren onze blik – hoe dan ook – naar een bijna mysterieuze wereld waarin zij het gewone, het alledaagse, uittillen boven de werkelijkheid. Met ruim 120 stillevens, landschappen en portretten omspant de tentoonstelling De serene blik meer dan een eeuw realisme van topniveau.
Soberheid
Met deze grote tentoonstelling brengt Museum MORE een unieke hoeveelheid werken van hoge kwaliteit bijeen, met dank aan vele musea en (particuliere) bruikleengevers. Floris Verster (1861-1927), Jan Mankes (1889-1920), Dick Ket (1902-1940) en Henk Helmantel (1945) worden vaak in een adem genoemd, maar zijn nooit eerder gezamenlijk te zien geweest. Op welke manier zetten zij onze vaderlandse genre-tradities voort? Waarin verschillen ze duidelijk van hun voorgangers, en van elkaar? Wat is hun geheim?
Voortbouwend op eeuwenoude tradities, is toch vaak in een oogopslag te zien dat deze kunstenaars geen fantasieloze navolgers zijn. Hun wortels liggen ontegenzeggelijk in de 20e eeuw, al kiezen ze voor schijnbaar tijdloze genres, zoals stillevens, landschappen en portretten. Hun techniek en bedoeling zijn anders dan die van hun 17e -eeuwse voorgangers. Overdreven gezegd, waar de ‘glamourboys’ van de Gouden Eeuw hun stillevens laten ‘shinen’, kiezen hun 20e -eeuwse collega’s voor soberheid. Om in muziektermen te spreken: het zijn bravoure-rappers versus ingetogen singers-songwriters. Het effect op de kijker is navenant. Verster, Mankes, Ket en Helmantel pronken niet, maar tonen ‘nederige’ dingen met ‘stilgehouden hartstocht’.
Mysterie
Er is nog iets meer aan de hand. Iets dat nauwelijks onder woorden te brengen valt. In zekere zin creëren ze alle vier een mysterie. Hun werken lijken haast altaarstukken in een kerk zonder religie. De afbeelding van een ding, een landschap of een mens krijgt een subtiel geladen ziel en geest mee. En een suggestie van verstilling. Verster, Mankes en Ket zijn geliefd bij een breed publiek vanwege die tastbare, sfeergevoelige weergave van de wereld om hen heen. Tegelijkertijd zijn ze eenlingen met een geheel eigen signatuur, niet te harnassen in een stijl of stroming.
Henk Helmantel, de vierde kunstenaar, is een hedendaagse bewonderaar en verzamelaar van deze drie klinkende namen en ook verwant aan hen. Onlangs vierde Helmantel zijn 50-jarige kunstenaarschap, een mijlpaal die mede markeert hoe naoorlogse kunstcritici nog steeds worstelen met de status van figuratieve kunst. Met het idee van ’traditioneel realisme’. Helmantels werk heeft altijd tegenstrijdige reacties uitgelokt. Hij wordt bewonderd, genegeerd of verguisd. Vandaar dat de aanwezigheid van helmantels werken de tentoonstelling extra spannend maakt. Het is zeker ook een krachtmeting. Hoe goed en realistisch zijn Verster, Mankes, Ket en Helmantel nu eigenlijk in hun beste werk? En hoe houden ze het uit in elkaars gezelschap? Daarbij is het uiteraard voor liefhebbers van hun oeuvre een gedroomde tentoonstelling. Deze vier realisten dirigeren onze blik – hoe dan ook – naar een bijna mysterieuze wereld waarin zij het gewone, het alledaagse, uittillen boven de werkelijkheid.
Verster
Floris Verster (1861-1927) mag beschouwd worden als de eerste die het moderne stillevens in de Nederlandse kunst introduceerde. Verster vierde aanvankelijk avant-garde successen met kolossale, flamboyante bloemstukken en hing als jonge schilder in Brussel tussen toonaangevende kunstenaars als Georges Seurat en Paul Gauguin. Ook toen hij later – tot ieders verbazing – tegen de stroom in geconcentreerde, nauwkeurige stillevens ging maken, kon hij blijven rekenen op waardering. Onder anderen kunstmecenas Helene Kröller-Müller was een groot bewonderaar van Verster. “Bedwongen drift is ook een drift”, zo vatte de dichter Albert Verweij, hartsvriend van Verster, de ogenschijnlijke tegenstelling in diens oeuvre samen.
Mankes
Jan Mankes (1889-1920), door kunstenaar/schrijver Richard Roland Holst gedoopt tot ‘Hollands meest verstilde schilder’. Eigenlijk zijn alle schilderijen van Mankes stillevens, ook (zelf)portretten en dierstukken. Geïnspireerd door Holbein, Vermeer maar ook Verster maakte Mankes ingetogen, bescheiden werken die nog altijd intrigeren. De roerloze, haast doorschijnende afbeeldingen roepen een dromerige atmosfeer op. Ondanks zijn vroege dood is de reputatie van Mankes als een van de belangrijkste Nederlandse kunstenaars van de 20e eeuw allen maar gegroeid.
Ket
Dick Ket (1902-1940) “Ik heb de pest aan die stillevens, aan die portretstudies, die een verzamelde bende ‘mooie’ dingen zijn”, aldus Ket. Die uiterst eigenzinnige houding is goed terug te zien in zijn eigen stillevens en (zelf)portretten. Ket vond zijn begaafde 17e -eeuwse voorgangers knappe vaklieden, maar “oervervelend”. Tegelijkertijd ging hij toch een krachtmeting met ze aan. In zijn beroemde neorealistische werken kiest hij voor een bevreemdend perspectief, van schuin bovenaf. In combinatie met kubistische vlakverdelingen is een werk van Ket meteen te herkennen als een typische Ket.
Helmantel
Henk Helmantel (1945), schilder van vooral stillevens en sobere kerkinterieurs, die verwantschap vertonen met Saenredam-klassiekers. Compositie en lichtval spelen een grote rol in zijn werk. Idealisering, vervolmaking, en misschien ook devotie, zijn naast technische beheersing doel van helmantel als kunstenaar. Zijn voorstellingen verlokken en verleiden niet, maar worden gekenmerkt door een ‘architectonische’ ordening. “Ik wijs mensen op de schoonheid van eenvoudige dingen.”
Bij de tentoonstelling geeft WBooks een speciale publicatie uit. Auteurs zijn Jeroen Stumpel, Frank van de Schoor, Jan Jaap Heij, Ype Koopmans en Marieke Jooren.
Afbeeldingen
1) Dick Ket, zelfportret met baret, 1933, Museum Arnhem, 2) Dick Ket, Stilleven met piëta, 1932, Stedelijk Museum Amsterdam, 3) Floris Verster, Endegeest, 1893, werk op papier, Kröller-Müller Museum, 4) Floris Verster, Sneeuwstudie, 1895, Kröller-Müller Museum, 5) Henk Helmantel, Romaans venster in noordmuur van de kerk van Marsum, 1995, 6) Henk Helmantel, Stilleven met kaas en eieren, 1987, collectie Museum MORE, 7) Jan Mankes, Bomenrij, 1915, collectie Museum MORE, 8) Jan Mankes, zelfportret met uil, 1911, Museum Arnhem
