De vestinggeschiedenis van Gorinchem

De vestinggeschiedenis van Gorinchem

Gorinchem is een fraai stadje te midden van het rivierenlandschap. Het heeft een sfeervolle besloten binnenstad met diverse historische panden. Aan de buitenkant en aan de binnenkant is veel van de historische vesting bewaard gebleven. Het stadje wordt omringd door een groene gordel. Niet voor niets werd het in 2021 uitgeroepen tot de mooiste vestingstad van Nederland.

Wanneer werd het stadje een vesting? Dat gebeurde in 1572. De Nederlandse opstand tegen de Spanjaarden – die uiteindelijk tachtig jaar zou duren -  was vier jaar aan de gang.  

Watergeuzen

Op 26 juni 1572 verscheen kapitein Marinus Brandt van de Watergeuzen met 13 schepen voor Gorinchem. Na een kort beraad werden de geuzen in de stad gelaten en koos de op het marktplein bijeengeroepen bevolking de zijde van Willem, de prins van Oranje. De stad moest in staat van verdediging worden gebracht, bestand tegen de kanonnen van die tijd. Wat te doen?

De middeleeuwse muren van Gorinchem moesten vervangen worden door moderne vestingwerken. Voor de stadsgracht en middeleeuwse muren werden nieuwe aarden bolwerken opgeworpen, met daarvoor nog een brede gracht. De wijde omgeving van Gorinchem werd onder water gezet (geïnundeerd).

1600: de vesting is gereed

Deze situatie duurt tientallen jaren. Uiteindelijk zijn de nieuwe vestingwerken in het jaar 1600 zo goed als gereed. De stad is geheel omsloten door een gebastionneerd vestingstelsel. Er zijn 11 bastions, maar twee ervan - aan weerszijden van de Lingehaven - hebben geen bastion-vorm, maar bestaan uit een samenstelling van vormen. De vestingwalbekledingsmuren zijn met een soort kantelen voorzien. Dat is ook te zien op de plattegrond van Blaeu, de kaartenmaker.  

Prins Maurits en later prins Frederik Hendrik (de stedendwinger) zijn intussen succesvol in de strijd tegen de Spanjaarden. Gorinchem werd niet meer door de Spanjaarden belegerd.

Het Rampjaar 1672

Na de tachtigjarige oorlog wordt Gorinchem de zuidoostelijke hoeksteen van de Hollandse Waterlinie. In het rampjaar 1672 komt er een staatsgarnizoen in Gorinchem, onder leiding van veldmaarschalk Wirtz. Het bestaat uit twee regimenten ruiters en twee regimenten voetvolk. De Franse maarschalk markies Turenne eist op 30 juni 1672 vanuit Zaltbommel de overgave van Loevestein, Woudrichem en Gorinchem.

Het antwoord van Wirtz luidde, dat hij de Franse heren zou ontvangen met kruit en lood. Op 18 augustus 1672 ondernamen de Fransen vanuit Utrecht via Vianen een aanval op Gorinchem met 17 standaarden ruiterij. Wirtz zond hen 300 man voetvolk, drie veldstukken en 400 ruiters tegemoet. Vanuit een hinderlaag vingen zij twee achtereenvolgende aanvallen van de Fransen op. De Fransen hadden 60 gesneuvelden te betreuren en de Staatse troepen maar 4. De Staatse troepen keerden met veel paarden en andere buit in Gorinchem terug. De Fransen kwamen niet meer bij Gorinchem in de buurt.

Het beleg van Gorinchem (1813-1814)

We gaan naar 1813. Nederland maakt deel uit van het Franse Keizerrijk. De macht van Napoleon loopt evenwel naar zijn eind. De geallieerde legers binnen Europa drijven Napoleon terug. Napoleon wijst Gorinchem aan als de vesting die de Franse terugtocht uit Nederland moest dekken. Zo zouden de Pruissen opgehouden worden, terwijl de hoofdmacht ordelijk terug zou kunnen trekken naar Frankrijk.

De Franse generaal Rampon komt met 3500 man in Gorinchem, om de vesting tegen de oprukkende Pruissen en Kozakken te verdedigen. Tussen 18 november 1813 en 20 februari 1814 wordt de stad door de Pruisen belegerd.

Op 5 februari 1814 geven de Fransen te kennen zich over te willen geven. 70 procent van de huizen van Gorinchem ligt in puin of is flink beschadigd. Op 20 februari krijgt het garnizoen een eervolle aftocht. Het wordt duidelijk dat het concept vestingstad een achterhaald iets is.

1940-1945

We gaan weer ruim 100 jaar verder, de periode van de Tweede Wereldoorlog.

In de militaire organisatie van de verdediging van Nederland in mei 1940, hoort Gorinchem bij het zogenaamde Oostfront Vesting Holland (de Nieuwe Hollandse Waterlinie). De sector Gorinchem wordt aangeduid als ‘De groep Merwede’ en stond onder bevel van reserve kolonel J. de Jong. Echter als hoeksteen tussen het Oostfront Vesting Holland en het Zuidfront Vesting Holland, heeft de groep Merwede ook taken in het Zuidfront.

Er zijn detachementen in Keizersveer en Heusden. Verder verzorgt men de bezetting van het zuidelijke deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, onder andere de batterij bij Brakel, de batterij onder Poederoijen, het fort aan de Uppelsedijk (Altena), het werk aan de Bakkerskil en het fort Steurgat. In Gorinchem zelf is ter verdediging alleen de V.I.S.-kazemat bezet.

Ook verzorgen de ‘Torpedisten’ mijnversperringen in de Waal bij fort Vuren en in de Merwede bij het Steurgat. Verder zijn zij verantwoordelijk voor de bewaking van de Biesbos met 18 vletten, elk voorzien van een Vickers mitrailleur. Door het Duitse aanvalsplan blijft Gorinchem wonder boven wonder buiten schot.

1967: einde Gorinchem militaire vestingstad

In 1967 wordt de oostelijke wal als vestingwerk opgegeven is en daarmee is de geschiedenis van Gorinchem als militaire vestingstad ten einde. Het garnizoen blijft nog tot het eind van het jaar, maar dan wordt ook het garnizoen opgeheven. Een bataljon, het ‘Radio bataljon’ vertrekt naar Eibergen en de Marechaussee vertrekt ook. Dat is het einde van de militaire rol van Gorinchem.

Met veel dank aan Hugo Ouwerkerk. Zie de eerste link hieronder.

Afbeeldingen

1: Gorchum – uit Lodovico Guicciardini “Descrittione di tutti i Paesi Bassi, altrimenti detti Germania inferiore”. Lodovico Guicciardini leefde tot 1589 maar zijn werk werd 33 maal uitgegeven binnen één eeuw, waarbij anderen afbeeldingen wijzigden of toevoegden. Deze versie is waarschijnlijk een Franse editie van Joh. Janssonius , Amsterdam 1625, 2) de plattegrond van Johan Blaeu, 1649, loop middeleeuwse stadsmuur ingetekend door Hugo Ouwerkerk, 3) Fragment van een kaart uit 1776. Nationaal Archief 4-OPV-G74 NA, bewerkt door Hugo Ouwerkerk.  

https://vestinggorinchem.nl/vesting/beschrijving-vestingwerken/

https://www.mooigorinchem.nl/nl
https://www.oudgorcum.nl/de-vereniging/historie/ 

Reageren