De wetenschap in bloei in Felix Meritis

De 17e en 18e eeuw waren het tijdperk van de rede en het verstand. In deze eeuwen vond de Wetenschappelijke revolutie plaats en begon de Verlichting. Een plek waar deze twee dingen samen kwamen is Felix Meritis, een monumentaal pand aan de Keizersgracht in Amsterdam.

Aan de Keizersgracht huisde vanaf 1788 Maatschappij Felix Meritis, een genootschap opgericht door veertig gegoede burgers. De leden geloofden in de vooruitgang en verbetering van de mensheid door het beoefenen van kunst en wetenschap. Gedurende een eeuw zouden deze disciplines een prominente plaats innemen, tot Stichting Felix Meritis de draad in 1988 weer oppakte.

Volksuniversiteit Felix

Voor de opening van het pand aan de Keizersgracht, was Felix Meritis gevestigd naast het Athenaeum Illustre (de huidige Universiteit van Amsterdam). Er ontstond een hechte relatie met het Athenaeum; hoogleraren spraken regelmatig bij Felix Meritis, ook na de verhuizing naar de Keizersgracht. Jan Hendrik van Swinden en de schrijver en filosoof Johannes Kinker raakten verbonden met het genootschap en trokken prominente figuren aan. Van Swinden heeft veel gedaan voor de inrichting van Felix Meritis voor onderzoek. Het genootschap ontwikkelde zich tot een Volksuniversiteit voor rijke burgers.

Wetenschap als vermaak

Felix Meritis kende vijf departementen: Koophandel, Natuurkunde, Tekenkunde, Muziek en Letterkunde. In de zalen van het departement van Natuurkunde (waaronder de huidige Shaffyzaal) experimenteerden de leden er op los. Onderzoekers waren ware performers, die in het midden van de zaal een proef uitvoerden terwijl toeschouwers daaromheen en vanaf het balkon verwonderd toekeken. De ontwikkeling van de wetenschap werd bijzaak; popularisering was het streven. Nieuwe uitvindingen werden uitgelegd en nagemaakt, internationale geschriften werden vertaald.

In het diepe, glazen kasten stonden allerlei instrumenten, van moddermolens en luchtpompen tot elektriseermachines (met als hoogtepunt de ‘elektrische kus’, waarbij een geëlektriseerde dame met een zoen een vonk overdroeg) en zonnemicroscopen. In een naturaliënkabinet konden leden fossielen, opgezette dieren en lichaamsdelen op sterk water bewonderen. Er was een laboratorium en een balkon voor weerkundige metingen. Voor valproeven zijn er grote openingen in de plafonds en vloeren van de zalen gemaakt, zodat voorwerpen 33 meter konden vallen, tot in de kelder onder de Concertzaal. Deze installatie was helaas al snel achterhaald en is waarschijnlijk nooit gebruikt.

Uitzicht vanaf de sterrenwacht

Voor de astronomie waren twee zolderruimtes ingericht. Waarnemingen werden gedaan vanaf het Observatorium, het dak van het gebouw. Het Observatorium is een van de oudste en destijds best uitgeruste sterrenwachten van Europa. De geschiedenis van het Observatorium, die van 1790 tot 1889 is gebruikt en waarop vroeger de meridiaan van Amsterdam is vastgelegd, wordt beschreven door Huib Zuidervaart en Rob van Gent in het boek Between Rhetoric and Reality (ISBN 978 90 8704 363 6).

Vanaf 19 april 2013 is het Observatorium van Felix Meritis voor het eerst sinds lange tijd weer opengesteld voor publiek. Vanaf daar heb je uitzicht over de Amsterdamse grachten en kun je het kunstwerk Amsterdam of Above – Amsterdam of Below  van kunstenaar Joseph Semah bezichtigen.

Tags

Reageren