Kenau, heks of heldin

“Kenau!” klinkt het als een vrouw bot haar zin doordrijft. Ook het synoniem ‘manwijf’ geeft aan dat wij weinig ophebben met vrouwen die zich bazig gedragen, terwijl we dat bij mannen normaal vinden. De emancipatiegolven hebben hier nauwelijks verandering in gebracht. Wie is die historische Kenau en waarom is haar naam nog altijd een beschimping?

Kenau, een Haarlemse van stand

Kenau wordt in 1526 te Haarlem geboren in een gegoede Haarlemse familie. Haar vader is Simon Gerritszoon, burgemeester van Haarlem en haar moeder is Guerte Coenendochter Hasselaer. Hasselaer is dan al een gevestigde familienaam, wat kan verklaren dat Kenau haar moeders naam blijft dragen. Kenau is geen gebruikelijke naam in de zestiende eeuw, maar heeft dàn nog geen negatieve connotatie.

Kenau trouwt in 1544 met Nanning Gerbrantszoon Borst en ze krijgen vier of vijf kinderen. Hij is succesvol scheepsbouwer maar sterft al in 1562. Kenau bestiert daarna zelf de werf en de bijbehorende houthandel. Dat blijkt uit scheepsbrieven (schuldbekentenis of rentebrief gevestigd op een schip) met haar naam erop. Het is in de zestiende eeuw ook niet ongewoon dat een weduwe de zaken overneemt, want er moet wel brood op de plank komen.

De vele scheepsbrieven laten zien dat Kenau een echte zakenvrouw is. En dat er niet met haar te spotten valt blijkt uit ettelijke juridische procedures die Kenau aanspant om haar schuldenaars tot betalen te dwingen. Al vóór het Beleg van Haarlem vindt men haar een lastige vrouw, want ze wordt vaak  in het gelijk gesteld.

De zaken gaan goed want ze heeft naast een bloeiende handel, ook een woonhuis in de Hagestraat en het huis van haar man Nanning aan de Spaarnwouderstraat. In 1571 koopt ze zelfs een boerenwoning in het nabijgelegen Overveen. Dat doet ze met een koopsom, wat later leidt tot juridische procedures met de gemeente Haarlem.

Kenau en het Beleg van Haarlem

Inmiddels woedt in de Nederlanden de Tachtigjarige Oorlog en ook Haarlem wordt niet gespaard. De zoon van de hertog van Alva, de Spaanse generaal Fadrique Alvarez de Toledo (Don Frederik) leidt een strafcampagne om de (godsdienst) orde in Nederland te herstellen. Begin december 1572 wordt Haarlem verzocht zich over te geven. Omdat Haarlem de Geuzen blijft steunen belegeren de Spanjaarden de stad. Het Beleg van Haarlem zal ruim een half jaar duren.

De verhalen van moord en brute verkrachtingen door de Spanjaarden in o.a. Zutphen en Naarden maken de vrouwen van Haarlem strijdbaar. Kenaus ware rol in de strijd is onduidelijk, maar het verhaal over de heldhaftige vrouw vindt hier zijn oorsprong. Kenau levert, in ruil voor de koopsom van haar boerderij, hout aan Haarlem voor het versterken van de wallen, dat staat vast. Maar of zij echt een vendel (compagnie) vrouwen aanvoert valt niet onomstotelijk te bewijzen.

Tijdgenoot en historicus Emanuel van Meteren schrijft over Kenau:

Die van binnen Haarlem hadden ooc een cloecke vrouwe ende eerbaer weduwe, Kenau genoemt, die dander vrouwen in allen noot aanvoerde ende met eenighe andere veel manlijcke daden boven vrouwen aert bedreef op ten vijant, met spiessen, bussen ende sweert, als een man behelpende in vrouwelijcke habijt. 

P.C. Hooft beschrijft haar in net zulke bewoordingen. Hooft voert gesprekken met haar neef Pieter Dirkszoon Hasselaer, die tijdens de vijandelijkheden boodschapper van Willem van Oranje is. Maar of dat nu zo een neutrale bron is?

Kenau in ballingschap

Uiteindelijk moet Haarlem zich overgeven. Kenau vlucht en verblijft noodgedwongen vijf jaar in ballingschap (o.a. in Delft, Leiden en Arnemuiden). Ze spant in die tijd verschillende rechtszaken aan, waaruit blijkt dat ze niet stil zit. Ze blijft actief in de houthandel en de scheepsbouw en breidt zo haar netwerk uit. In 1574 schopt ze het zelfs tot beëdigd waagmeester en belastinginner in Arnemuiden. Het is lijkt erop dat ze hier wat kruiwagens heeft gebruikt, omdat die positie gewoonlijk niet voor vrouwen is weggelegd. Misschien dat haar zwager Hadrianus Junius (lijfarts van Willem van Oranje) er iets mee te maken heeft, want hij is in die tijd stadsgeneesheer in naburig Middelburg.

Kenau keert terug in Haarlem

Nadat de Satisfactie van Haarlem (1577) is getekend vertrekken de Spanjaarden uit Haarlem. Kenau vindt het rond 1578 en 1579 veilig genoeg om naar Haarlem terug te keren. En ze is nog niet terug of ze probeert de koopsom van haar boerderij bij de gemeente vergoed te krijgen. Ze had tijdens het beleg bedongen dat deze vergoeding  de betaling was voor het geleverde hout. Het lukt haar niet. Ook gaan de zaken minder voor de wind. Zo moet ze voor veel geld een schipper, die voor haar hout vervoert, vrijkopen die in handen is gevallen van zeerovers.

Volgens haar dochters zijn het ook zeerovers die Kenau uiteindelijk vermoorden in 1588. Kenau is kennelijk zelf te scheep gegaan om hout te kopen in Noorwegen. De ware toedracht van haar dood valt niet te achterhalen, maar na die tijd wordt Kenau nergens meer vermeld.

De mythische Kenau

In tijd van oorlog moet het enorm tot de verbeelding hebben gesproken: een krachtige strijdbare vrouw die met haar vrouwencompagnie tegen de Spanjaarden vecht. Het predicaat ‘manwijf’ geldt dan nog niet als beschimping. Er spreekt eerder bewondering uit. Maar het eindeloos procederen van Kenau en haar opmerkelijke daadkracht als zakenvrouw tezamen met de term ‘manwijf’, leiden er toe dat Kenau niet langer een geuzennaam is. Het is opvallend dat de naam tot op de dag van vandaag een negatieve bijnaam is gebleven.

Kenau in de 21ste eeuw

Toch blijft Kenau een inspiratiebron voor veel auteurs (vooral van kinderboeken) die haar opvoeren als hoofdrolspeler in verschillende romans. Mythe en historie lopen vaak door elkaar. En het valt te bezien of we Kenau na 2014 nog als scheldwoord blijven gebruiken. Ze is de leading star in een spectaculaire Nederlandse speelfilm. Het script was ook de basis voor een roman van Tessa de Loo èn een kinderboek van Lydia Rood. Tegelijkertijd publiceerde historica Els Kloek (o.a. van 1001 vrouwen) onlangs Kenau & Magdalena - Vrouwen in de Tachtigjarige Oorlog. Rond de première start in 2014 in Haarlem een ware Kenau-manie, met verschillende tentoonstellingen (o.a. in het Frans Hals museum) en een heuse Kenau-opera.