Vladimir Poetin de Redenaar

De macht van het woord: al sinds het Oude Griekenland maken politici handig gebruik van verleidelijke woorden en krachtige toespraken om mensen te beïnvloeden en bespelen. Soms voor de goede zaak, soms voor meer sinistere doeleinden. In samenwerking met het VPRO-programma Speeches gaat radioprogramma OVT op zoek naar de beste speech uit de Nederlandse geschiedenis. if then is now zoekt de schaduwkant op: wat zeiden de tegenstanders eigenlijk? Dit keer: Vladimir Poetin.

Op 17 juli 2014 stortte Malaysia Airlines vlucht 17 neer nabij de Oekrainse stad Torez; alle passagiers en bemanningsleden kwamen om het leven. Het vliegtuig leek te zijn geraakt door een luchtraket. Wie de raket had afgevuurd was onduidelijk, maar vanuit het westen werd al snel met de beschuldigende vinger gewezen naar Oost-Oekraïnse seperatisten en Rusland. De Russische media presenteerde een heel ander verhaal: de Oekraïnse regering zou het vliegtuig hebben neergeschoten en het in de schoenen willen doen schuiven van de seperatisten. Sancties en zelfs oorlog dreigden, en in dat verhitte klimaat werden heel wat woorden uitgewisseld. De emotionele toespraak van Frans Timmermans (destijds nog minister van Buitenlandse Zaken) in de VN vond gretig aftrek, zowel in de internationale media als online. De Russische president Vladimir Poetin kwam er in vergelijking bekaaid van af. Wat voor een redenaar is Poetin? En hoe probeerde hij zijn luisteraars te overtuigen?

Soppen

De retorica heeft Poetin sinds het begin van zijn presidentschap ten dienste gestaan. In de tumulteuze jaren na de val van de Sovjet-Unie wist Poetin zich op te werken tot één van de belangrijkste politici van Rusland, zij het vooral achter de schermen. Zijn benoeming tot premier onder Boris Jeltsin in 1999 leidde dan ook tot nogal wat verbazing. Het Russische publiek was nog amper bekend met Poetin, een grijze muis die in eerste instantie weinig tot de verbeelding sprak. Tot augustus van datzelfde jaar. Tijdens een standaard persconferentie over recente Tsjetsjeense terroristische aanvallen, liet Poetin zich ontvallen dat "we de terroristen overal zullen achtervolgen. Als we ze vangen op de WC – vergeef mijn taalgebruik – dan zullen we ze daar in het buitenhuisje goed doen soppen (zamochim) voor eens en altijd. Dat is het. Einde verhaal".[1] Het woord mochit' betekende in normaal taalgebruik soppen of doorweken, maar in de Russische criminele onderwereld van de jaren negentig was het straattaal voor vermoorden of neerschieten. Geen wonder dus dat de uitspraak van Poetin tot nogal wat furore leidde: de onopvallende apparatsjik en tweede politicus van het land die de taal van een gangster gebruikte. Critici van de regering waren verontwaardigd, de Russische bevolking vond het geweldig. Andere politici en de media namen de uitspraak van Poetin over voor eigen doeleinden en al snel werd alles van gierige bankiers tot corrupte bureaucraten "gesopt".[2]

Doe maar gewoon

Met die ene opmerking zette Poetin zijn retorische stijl op de kaart, een stijl die hij verder doorontwikkelde sinds zijn aantreden als president in 2000. Een groot spreker is Poetin wellicht niet, wel een effectief spreker die op zijn publiek weet in te spelen. Anders dan zijn "soppen"-uitspraak doet vermoeden, zijn de speeches van de president normaliter technocratisch van aard. Vol van grote woorden en passieve werkwoordsvormen; droog, statig en stijf. Juist dat dient echter een doel: Poetin is een president van en voor alle Russen. Poetin straalt in zijn taalgebruik daadkracht, kalmte en vastberadenheid uit. Hij spreekt competent en zijn woorden zijn functioneel en zonder franje. Technisch jargon komt vaak voor, maar de president stopt met gemak halverwege een zin om het in gewoon taalgebruik te verwoorden. Het is een hele verademing voor de Russen. Zij hadden in de decennia voor Putin te maken met de overdonderende retoriek van de Sovjetregering gevolgd door de excessieve en flamboyante stijl van politici in de jaren negentig. Poetin's speeches en interviews zijn in vergelijking 'normaal' en relateerbaar.

Man van het volk

Wat Poetin's retorica nu echt bijzonder maakt is niet de bureaucratische taal, maar de 'volkse draai'. Speeches en persconferenties worden vaak voorzien van bekende gezegdes, ironische oneliners en soms zelfs geweldadig taalgebruik. Ideaal voor voor soundbites en een goede manier om de cruciale punten van een speech in het geheugen van mensen te griffen. Juist deze 'volkse' uitspraken van de president slaan aan bij gewone Russen. Om een voorbeeld te noemen: in speeches en persconferenties haalt Poetin vaak Russische spreekwoorden en volkswijsheden aan. Complexe problemen op gebied van bestuur, financiën of recht: Poetin doorspekt zijn normaliter technocratische antwoorden met simpele parabels of eeuwenoude spreekwoorden. Ook (verhuld) geweld speelt geregeld een rol. Bovenstaande uitspraak over Tsjetsjeense terroristen is een goed voorbeeld, maar Poetin noemde in het begin van zijn ambtstermijn dezelfde terroristen ook fanaten, bandieten en ratten "die uit hun grotten gejaagd moeten worden en vernietigd".[3] Corrupte oligarchen worden "bij de testikels" gepakt en vergeleken met bloedzuigers; de doodstraf maakt het voor Poetin mogelijk "om gemakkelijk de score bij te houden"; de president suggereerde een buitenlandse journalist die kritische vragen over Tsjetsjenië stelde zelfs dat hij zich moest laten castreren.[4] Ook maakt Poetin vaak gebruik van een retorische techniek die we praeteritio noemen: iets noemen of doen door het juist niét te noemen of doen. "Wanneer je dit soort zaken [geweldadige misdaden] ziet, wil je ze gewoon met je eigen handen wurgen – maar dat is slechts emotie" of "Ik denk dat hij zich nog erg diplomatiek heeft uitgedrukt. Ik heb andere definities [voor Osama Bin Laden], maar die kan ik niet in de media noemen".[5] Met dit soort uitspraken impliceert Poetin een 'tough guy' te zijn, zonder over de schreef te gaan in zijn daadwerkelijke taalgebruik. Die stanze is ook terug te zien in bijvoorbeeld de persuitjes van de president die – zonder overhemd – op pad gaat in de Russische wildernis.

Vraag en antwoord

Een soortgelijke techniek is ook te zien in het immens populaire jaarlijkse programma Priamaia liniia s prezidentom RF (oftwel, "Directe verbinding met de president van de Russische Federatie"), waar gewone Russen in de jaren 2001-2003, 2005-2007 en 2013-2014 hun vragen konden stellen aan de president. Het mediaspektakel leek spontaan en live, maar volgens Russische bronnen was elke editie ruim van tevoren goed gecoacht.[6] Tijdens het programma komen Russen en Russisch sprekenden uit allerlei regio's van Rusland en daarbuiten aan het woord. Vaak met sterke opvattingen over Ruslands plaats in de wereld. Een segment van het programma in 2006 werd opgenomen in Sebastopol, een Oekraïnse stad met een grote populatie Russen. Een aantal geïnterviewden verzekerden de president live op televisie dat ze Russen waren en bleven. Of zoals een vakbondleider het ter plekke stelde: "Mocht u twijfels hebben: dit zijn Russische patriotten. We zijn gedwongen om onderdeel te worden van Oekraïne".[7] Het gaf Poetin de kans uiterst diplomatiek te reageren: de vakbondleider had de patriotistische noot immers al geslagen.

In de meest recente editie van Priamaia liniia (17 april 2014, bovenstaande filmpje) kwam Sebastopol wederom aan bod, nadat de regio zich had afgescheiden van Oekraïene en de aansluiting zocht met Rusland. Ook hier zien we een soortgelijke retorische techniek in de dynamiek tussen Poetin en het volk. Politiecommandant Yury Abisov vraagt de president naar aanleiding van de beschietingen van de Euromaidan-protesten: "U kende meneer Janoekovitsch lange tijd, [u kende hem] toen hij president was. Was hij altijd zo'n slapjanus en verrader?".[8] Waarop Poetin een Russisch spreekwoord aanhaalt ("Weet u, er is een Russisch gezegde: 'De kroon ligt zwaar'."), Abisov dankt voor zijn trouwe dienst en in diplomatieke tonen stelt dat president Janoekovitsch steeds het beste voorhad met zijn volk. Net zoals zijn taal over Osama bin Laden of misdadigers, kan Poetin hier impliceren dat hij het wel eens is met dergelijke geluiden, zonder zijn neutraliteit te verliezen.

In zijn contact met het volk tijdens Priamaia liniia heeft Poetin een sterk paternalistische toon, die sommige onderzoekers vergelijken met die van een tzar.[9] In 2007 werden hem live een heel aantal petities voorgelegd – van schoolmeesters die een opslag willen tot het openhouden van een residentie voor rentenierende acteurs. Poetin antwoordt steeds instemmend, zegt persoonlijk voor oplossingen te zorgen, belooft dat alles goed komt zodra hij zich met de zaak bezig houdt. In 2014 blijkt het vooral uit het Sebastopol-segment, waar de verschillende geïnterviewden de president danken voor zijn militair ingrijpen in de Krim en hem vragen om het beste voor te hebben met het gebied. Zo vraagt moeder Elizaveta Maslennikova zich af of ze wel financiële ondersteuning zal krijgen voor haar tweede kind volgens de oude Oekraïnse regeling, waarop Poetin haar verzekert dat alles in orde zal komen.[10]

Internationaal in de problemen

Poetin hanteert in zijn retorische optredens een aantal personages: competente bureaucraat, sterke man en genereuze tzar. Daarin is hij zeker niet alleen. Ook Amerikaanse presidenten of Nederlandse politici maken slim gebruik van retorische trucs en personages om op hun publiek in te spelen. Maar wat voor het eigen volk werkt, werkt niet altijd op internationaal niveau. In de VN en tijdens internationaal overleg is het Poetin de diplomaat die de boventoon voert. Tegenover internationale media en wereldleiders maakt hij gebruik van bijzonder beheerste taal. Zo bleek uit zijn voorzichtige en terughoudende reacties op bijvoorbeeld het westerse ingrijpen in Libië en Syrië, waar Poetin de belangen van Rusland kon nastreven zonder het westen (te zeer) tegen het zere been te stoten. De vliegramp met MH17 bracht Poetin echter in het defensief, en hier werkte zijn terughoudende reactie juist averrechts op een internationaal publiek.

Op de dag van de vliegramp zelf kwam er vanuit het Kremlin geen reactie. Op 18 juli, een dag na de vliegramp, opende Poetin zijn economisch beraad met korte condoleances voor de nabestaanden en een oproep tot objectief onderzoek. Toch stopte Poetin er ook onmiddelijke een eerste verwijt in: de ramp was een "misdaad"[11], en de Oekraïense regering was verantwoordelijk voor die misdaad. Vervolgens was er radiostilte, tot grote ergernis van onder andere Mark Rutte, die Rusland ervan beschuldigde het onderzoek naar de vliegramp tegen te werken. Het eerste officiële statement van president Putin volgde op 21 juli. In de tussengelegen dagen presenteerde de Russisische staatstelevisie een andere verhaal: de regering van Oekraïne zou MH17 hebben neergehaald, denkende dat MH17 het presidentiële vliegtuig van Poetin was. Of Oekraïne had het vliegtuig neergehaald in een complot om de schuld bij Rusland in de schoenen te schuiven. Net zoals bij de geïnterviewden in Priamaia liniia deed de staatsmedia voorwerk, zodat Poetin zelf op diplomatieke toon kon reageren. Wederom benadrukte Poetin in diplomatieke bewoordingen dat er een uitvoerig en objectief onderzoek naar de ramp moet komen, maar ook dat "[a]l diegenen die verantwoordelijk zijn voor de situatie in de regio een grotere verantwoordelijkheid moeten nemen voor hun eigen volk en voor de volkeren van landen wiens burgers zijn omgekomen in deze ramp".[12]

Speelbal

Waar deze neutrale stand Poetin in de zaken Libië en Syrië nog goed van pas kwam, lokte het na de vliegramp met MH17 vooral boze reacties uit. Wederom kwamen er beschuldigingen vanuit het westen: Rusland zou de handen willen wassen van enige betrokkenheid met de Oost-Oekraïense rebellen. Ook werd er steeds vaker gesproken over sancties vanuit het westen. De toespraak die Poetin de volgende dag voor de Russische veiligheidsraad hield – en dus in eerste instantie een Russisch publiek – is dan ook een stuk minder neutraal van karakter en meer in lijn met zijn andere nationale toespraken. Poetin maakt enkele weinig verhulde beschuldigingen naar het westen: "Er worden momenteel pogingen gedaan om de sociale en economische situatie te destabiliseren, om Rusland te verzwakken op de een of andere manier of om toe te slaan op de zwakke plekken, en ze zullen er mee doorgaan om ons meer mak te maken op internationaal vlak."[13]

Diezelfde beschuldigende toon ging – aan beide kanten van deze woordenstrijd – steeds verder de boventoon voeren in de grimmige weken die volgden op de vliegramp. Poetin voelde zich steeds verder in een hoek gedrukt, Rusland zond militairen naar de Krim, sancties vanuit Europa en de Verenigde Staten volgden. De slachtoffers van MH17 waren ondertussen al lang onderdeel geworden van het politieke steekspel tussen het westen en Rusland over de crisis in Oekraïne, opgeslokt door de retorische woordenstrijd die vanuit beide kanten werd gevoerd. Of zoals een Russisch spreekwoord het heeft: "Waar veel woorden zijn, is weinig waarheid".

Noten:

[1] Originele vertaling Gorham: “We will follow the terrorists everywhere. If we catch them in the toilet, please pardon the expression, then we’ll waste them (zamochim) in the outhouse once and for all. That’s it. End of issue.”, Gorham (2014) 132.

[2] Gorham (2014) 133-134.

[3] Geciteerd in Gorham (2014) 138.

[4] Geciteerd in Gorham (2014) 138, Gorham (2013) 88, Gorham (2014) 136-137.

[5] Geciteerd in Gorham (2014) 137.

[6] Gorham (2014) 142-143.

[7] Geciteerd in Gorham (2014) 148.

[8] Overgenomen uit de officiële transcriptie van het Kremlin: http://eng.kremlin.ru/news/7034#sel=104:1,111:30

[9] Gorham (2014) 152-156.

[10] Overgenomen uit de officiële transcriptie van het Kremlin: http://eng.kremlin.ru/news/7034#sel=75:1,76:75

[11] Overgenomen uit de officiële transcriptie van het Kremlin: http://eng.kremlin.ru/transcripts/22690#sel=5:35,6:16

[12] Overgenomen uit de officiële transcriptie van het Kremlin: http://eng.kremlin.ru/transcripts/22701#sel=3:36,3:68

[13] Overgenomen uit de officiële transcriptie van het Kremlin: http://eng.kremlin.ru/transcripts/22714#sel=21:1,21:42

Tags

Reageren