Inleiding
BEDEVAARTSKERK uit 1929-1931 behorende bij het complex bedevaartsoord H.H. Martelaren van Gorcum. De in een voor de jaren dertig van de twintigste eeuw karakteristieke traditionalistische baksteenarchitectuur uitgevoerde bedevaartskerk van het type pseudo-basiliek, is gebouwd naar ontwerp van de Rotterdamse architect H.P.J. de Vries. Na de bouw van de kerk werd de aan de achterzijde van de omgang staande houten kapel uit 1880 afgebroken. De inventaris van de kerk is voor een deel afkomstig uit deze houten kapel. Het betreft onder meer door de Gebr. Brom uitgevoerd siersmeedwerk, diverse altaren, beelden en de kerkbanken. Andere onderdelen, zoals de koorbank, de katheders en het grote bronzen kruis zijn in 1985 overgebracht vanuit de niet meer in gebruik zijnde kerk van de H. Martelaren te Gorinchem.
Omschrijving
BEDEVAARTSKERK met processiegangen, opgetrokken in rode baksteen op een rechthoekige plattegrond. De bouwdelen, die verschillende hoogtes hebben, staan onder met rode verbeterde Hollandse pannen gedekte zadeldaken. De sobere gevels worden verlevendigd door friezen met siermetselwerk van in- en uitspringende baksteen en hebben spitsboogvormige openingen.
De zuid-oost georiënteerde kerkgevel bevat de hoofdentree in een ingangsportaal in de vorm van een avant-corps met topgevel, voorzien van smalle schouders en een granieten kruis als bekroning. De entree bestaat uit een door muurtjes met ezelsruggen en een viertal smalle lichtspleten geflankeerde stoep en een in een spitsboogvormige portiek staande, getoogde dubbele spitsboogdeur van geklinknageld hout. De vensters in deze gevel zijn smalle lancetvensters, die zijn ingevuld met glas-in-lood. Hoog in de beide zijgevels van het avant-corps staan drie vensters.
Het hogere en bredere schip van de kerk heeft zeven traveeën tellende langsgevels, die zijn verstevigd door zes, eenmaal versneden steunberen met vlechtingen aan de afgeschuinde randen. Elk van de traveeën tussen deze steunberen bevat drie lancetvensters.
Aan het einde van de langsgevels bevinden zich ter hoogte van de laatste travee uitgebouwde zijportalen. Het portaal tegen de linker zijgevel bevat een rechtgesloten, boven een gemetselde trap staande deur, afgesloten door een uitkragende latei. De kopgevel van het portaal wordt evenals de hogere zijgevels met een ezelsrug afgesloten. Het hoger opgaande met het schip verbonden gedeelte, met relatief brede schouders aan een topgevel met drie vensters met glas-in-lood, steekt voor een deel in de kap van het schip. In de zijgevel staan twee keer twee lancetvensters. Aan de linkerzijde is de uitbouw met een zich getrapt verjongende steunbeer verbonden met de absis. Tegen de rechter zijgevel bevindt zich een vergelijkbare uitbouw. De deur in deze kleine dwarsvleugel staat in tegenstelling tot de andere niet in een laag ingangsportaal met horizontale bovenrand.
Het hoog opgaande koorgedeelte met driezijdige absis heeft aan de voorzijde in de topgevel die boven het schipdak uitsteekt een reeks klimmende lancetvensters. In de zijgevels van het koor staan drie grotere lancetvensters, die evenals de andere vensters zijn voorzien van glas-in-lood. De achterzijde wordt bekroond door een granieten kruis. De drie zijden van de absis worden verlevendigd door decoratief metselwerk.
Tegen de absis staat een lage, platte uitbouw met hierin de sacristie en de herenkamer. De achtergevel van deze uitbouw bevat in het midden een getoogde stalen deur met aan weerszijden een glas-in-loodvenster en een reeks, door smalle penanten van elkaar gescheiden hogere vensters, die eveneens glas-in-loodramen bevatten. De deur is van buiten af bereikbaar via een gemetselde trap met zijmuren voorzien van ezelsruggen. De achtergevel en de in het verlengde van het schip van de kerk staande processiegangen omsluiten een kleine binnentuin. De processiegangen sluiten aan op de genoemde dwarse uitbouwen en lopen naar de betonnen omgang. Ze staan onder met verbeterde Hollandse pannen gedekte zadeldaken en zijn in beide langsgevels voorzien van met glas-in-lood gevulde spitsboogvensters, die per twee tussen steunberen staan. Evenals bij de kerk zijn de bovenranden van de gevels verlevendigd met decoratief metselwerk.
Het inwendige van de kerk is in vrijwel oorspronkelijke staat bewaard gebleven en grotendeels in schoon metselwerk uitgevoerd. De kerkruimte wordt doorsneden door zeven spitsboogvormige gordelbogen, die het schip in acht traveeën verdelen en waarop de gordingen van de in het zicht gelaten houten kap rusten. De bogen zijn aan de bredere onderzijden voorzien van spitsboogvormige doorgangen (scheibogen), zodat aan weerszijden van het schip de suggestie van een smalle zijbeuk wordt gewekt. De muren van het schip zijn tussen de dakvoet en de vensters voorzien van een fries van decoratief metselwerk. Het rechthoekige priesterkoor wordt evenals de erachtergelegen apsis verlicht door glas-in-loodvensters hoog in de gevels van de koortoren. De driezijdige apsis heeft een spits gewelf. De polychrome houten beelden van de martelaren van Gorcum staan op houten consoles tegen de boogpijlers. Op de tegelvloer staan twee rijen banken aan een middenpad. Tussen het ingangsportaal, dat aan beide kanten een nevenruimte heeft, en het kerkschip staat een getoogde dubbele deur. Aan weerszijden van dit hoofdportaal twee spitsboogvormige openingen onder gemetselde balkons. De balkons rusten op vijf lange, getrapt uitgemetselde consoles waarmee ze een geheel vormen. Ze flankeren de orgelgalerij met spitsboogvormige opening. De betegelde processiegangen zijn net als het schip over de breedte doorsneden door zeven gemetselde, spitsboogvormige gordelbogen. De in het zicht gelaten houten kap heeft spantbenen op houten liggers en uitgemetselde bloktandfriezen. Tussen de processiegangen en de betonnen omgang staan dubbele deuren met kruisgehengen. De sacristie heeft een balkenplafond, verbindingsdeuren met kruisgehengen, wanden met uitgemetselde bloktandfriezen en een dubbele kast met openslaande deuren. De keukenwanden zijn aan de onderkant groen geglazuurd.
De kerk bevat onder meer een in 1922 uit brons vervaardigd reliekschrijn met de stoffelijke resten van de Martelaren (atelier gebr. Brom, Utrecht), een witmarmeren altaar met bijbehorend ijzeren tabernakel (geschenk van de Nederlandse bisschoppen), een neogotische zijaltaar van de Heilige Theodorus van der Eem (1880, geschonken door Freule Louise Melort), een neogotisch zijaltaar uit 1880 van de Koningin der Martelaren, met taferelen van de martelingen, en boven de hoofdentree een schilderij met de terechtstelling van de Martelaren van Gorcum, in 1880 geschilderd door de Haarlemse schilder Philippeau in opdracht van de Haarlemse Broederschap van de Heilige Martelaren van Gorcum. De bewerkte koorbank, de katheders en het bronzen kruis zijn in 1985 naar Brielle overgebracht uit de kerk van de H. Martelaren in Gorcum. Het siersmeedwek van het koorhek met herten is vervaardigd door het atelier van de Gebroeders Brom. De sacramentsbaldakijn rechts is een geschenk van katholiek Rotterdam. De lezenaren aan weerszijden van het koor zijn afkomstig uit het atelier van de Gebroeders Brom. Op de orgelgalerij een tweeklaviers mechanisch orgel met vrij pedaal gemaakt door M. Maarschalkerweerd in 1876 voor de r.k. H.Barbarakerk te Bunnik, in 1940 geplaatst in de parochiekerk van Zwijndrecht en in 1999 beschikbaar gesteld voor de kerk van de H.H.Martelaren van Gorkum.
Waardering
De bedevaartskerk is van algemeen belang vanwege de cultuurhistorische waarde, de ensemblewaarde en de architectuurhistorische waarde.
- De kerk is van cultuurhistorisch belang vanwege de functie en als bijzondere uitdrukking van een geestelijke en typologische ontwikkeling.
- De kerk heeft situeringswaarde en ensemblewaarde vanwege de bijzondere ligging ten opzichte van de directe omgeving en vanwege de sterke functionele en visuele samenhang met de andere complexonderdelen.
- De kerk heeft architectuurhistorische waarde vanwege de kwaliteit van het ontwerp en vanwege de bijzondere samenhang tussen in- en exterieur.
- De kerk is tevens van belang vanwege de herkenbaarheid en de gaafheid van in- en exterieur en vanwege de belangwekkende inventarisstukken.
- De bedevaartskerk is van belang vanwege de functionele zeldzaamheid in de provincie Zuid-Holland en in Nederland.
De R.K. kerk H.H. Martelaren van Gorcum (De Rik 5) aan de zuidwestrand van Brielle is een forse bedevaartkapel met aangrenzende overdekte omgang. Het hier in 1403 gestichte regulierenklooster van Rugge werd in april 1572 door de Watergeuzen geplunderd. Op 9 juli 1572 werden negentien vanuit Gorinchem hierheen overgebrachte rooms-katholieke geestelijken door de Watergeuzen opgehangen en ter plekke begraven. Deze Martelaren van Gorcum werden in 1675 zalig en in 1867 heilig verklaard. Op het zogeheten Martelveld, aangekocht in 1865, vond men stoffelijke resten bij opgravingen in 1877. Na de bouw van een eerste houten noodkerk in 1880 groeide de plek uit tot een bedevaartsoord. Een bijbehorende houten omgang werd in 1912 vervangen door de huidige, in gewapend beton uitgevoerde carré-vormige omgang met afgeschuinde hoeken, gebouwd door de N.V. Industriële Maatschappij F.J. Stulemeyer & Co. uit Breda. In het midden ligt de voormalige visvijver van het klooster, bekend als de ‘Heilige Put’. Ter plaatse van het martelarengraf staat een achtzijdig ciborium met koepel en buitenaltaar (1921-'26), ontworpen door J. Stuyt en met beeldhouwwerk door J. Oosterman. De houten kapel maakte in 1931-'32 plaats voor de huidige eenbeukige kerk met hoger koor, naar een traditionalistisch ontwerp van H.P.J. de Vries. De topgevel van het koor is voorzien van een reeks klimmende rondboogvensters. Het kerkdak wordt inwendig gedragen door zeven grote, dwars geplaatste, bakstenen spitsbogen. Tot de kerkinventaris behoren een wit marmeren hoofdaltaar en twee neogotische zijaltaren (alle 1880), een schilderij van K.F. Philipeau met als onderwerp de Martelaren (1882) en een door J.E. en L. Brom vervaardigde vergulde bronzen reliekschrijn met de beenderen van de martelaren (1922).
