De Staats-Spaanse Linies zijn de restanten van zestiende en zeventiende-eeuwse militaire verdedigingswerken in de omgeving van de grens tussen België en Nederland, in de huidige provincies West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen en Zeeland. Meer dan 160 forten, redouten en versterkte stadjes zijn tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568 - 1648) en de Spaanse Successieoorlog (1701 - 1714) door Spaanse, Nederlandse en Franse legertroepen aangelegd.
De Linies bestonden uit door dijken verbonden forten, schansen en redoutes, die werden aangevuld met versterkte steden en brede wateren. Een groot deel van deze linies en vestingen is in het landschap terug te vinden. De versterkingen waren niet uit steen opgetrokken, maar bestonden voornamelijk uit aarden wallen en grachten.
Spanje vs Nederland
In de Tachtigjarige Oorlog werd er om de Zuidelijke Nederlanden hard gevochten tussen de troepen van de Republiek en de Spanjaarden. Parma heroverde grote delen van de Zuidelijke Nederlanden. In 1583 was vrijwel heel Zeeuws-Vlaanderen veroverd, op de steden Sluis, Biervliet en Terneuzen na, die nog Staats waren. Vandaar uit zetten de Staatse troepen grote delen van het land onder water door de dijken door te steken. De geulen tussen de eilanden vormden barrières voor de Spaanse troepen. Ondanks dit hadden de Spanjaarden omstreeks 1600 geheel Zeeuws-Vlaanderen in handen. Toen de Staatse troepen op hun beurt West Zeeuws-Vlaanderen in 1604 weer in handen kregen, kon een begin gemaakt worden met het herstel van de dijken. In deze tijd werden de Staats-Spaanse Linies aangelegd. Deze markeerden later de grens markeren tussen Staats en Spaans Vlaanderen.
Oog in oog
De grens met de door de Spaanse koningen en later door de Oostenrijkse Habsburgers bestuurde Zuidelijke Nederlanden liep ongeveer waar hij nu loopt, tussen Zeeuws- en Oost-Vlaanderen. Aan weerszijden van de ontstane 'grens' werden nu reeksen verdedigingswerken gebouwd: Steden werden met wallen en bastions versterkt, forten, redouten en schansen werden gebouwd. De belangrijkste verdedigingswerken werden met elkaar verbonden door dijken, waardoor Linies van Communicatie ontstonden. Bij sommige forten verrezen complete dorpen, met huizen, kerk, en windmolens.
De eerste linies werden tegen het einde van de zestiende eeuw en in de eerste decennia van de 17e eeuw aangelegd. Ze gingen geregeld over van Staatse in Spaanse handen en omgekeerd. Niet alle forten en linies hebben even lang bestaan. Sommige werden verwoest door krijgsgeweld, andere door inundaties zoals bij de inval van de Fransen in 1672. In vredestijd werden ze vaak niet onderhouden en vervielen ze.
Oproer
Hoewel de Linies door de Vrede van Münster in 1648 in feite overbodig waren, waren er diverse krijgshandelingen die de machten aan één of beide zijden van de grens noopten om de Linies weer te activeren. Zo was daar de inval van de Fransen in 1672, de Spaanse Successieoorlog (1701-1714), de Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748) en daarna de Franse opmars van 1794 en uiteindelijk de Belgische Opstand van 1830. Wanneer er opnieuw sprake van oproer was, werd een deel van de Linies geactiveerd al droegen ze nauwelijks bij aan enig militair succes.
Natte grachten
De meeste versterkingswerken werden aangelegd volgens het Oudnederlands vestingstelsel, oorspronkelijk ontworpen door Simon Stevin. Deze onderscheidden zich van de door de Italianen ontwikkelde stijl door het gebruik van natte in plaats van droge grachten, en door de kleinere verdedigingswerken, zoals schansen, een vierkante in plaats van vijfhoekige vorm te geven, wat goedkoper was. Een aantal sites werden ook in latere oorlogen nog gebruikt en aangepast volgens de toen gangbare vestingbouwkundige principes.
Sommige verdedigingswerken, zoals Fort Nassau bij Retranchement, Fort Liefkenshoek en de stadswallen van vestingstad Hulst, zijn nog goed zichtbaar in het landschap. Andere zijn nog nauwelijks te zien, en alleen maar met een geoefend oog terug te vinden. Heel wat zijn nu natuurgebiedjes gevonden, en hebben een hoge ecologische waarde.
