't Wapen van Gelderland

Op de hoek van de Waterstraat gelegen, laat-gotisch woonhuis van twee verdiepingen met hoog zadeldak, dat aan voor- en achterzijde wordt afgesloten door trapgevels. Op de hoek een groot pothuis. De voorgevel heeft een houten onderpui, waarboven drie segmentvormige ontlastingsboogjes. Het daarboven gelegen deel van de gevel wordt door drie natuurstenen waterlijsten horizontaal geleed. De vensters van de tweede verdieping zijn gevat in korfboognissen: die van de zolderverdiepingen in spitsboognissen. Het venster van de laagste zolderverdieping wordt geflankeerd door segmentnissen. Vlak afgedekte trappen. De vensters van de door twee bakstenen waterlijsten gedeelde zijgevel zijn alle gevat binnen korfboognissen. De achtertrapgevel heeft gotische ezelsrugafdekkingen. De houten onderpui, de houten kruiskozijnen met luikjes, de zijgevel en het pothuis zijn geheel vernieuwd bij een ingrijpende restauratie, welke het pand in 1904 onderging.

Woonhuizen. Van de middeleeuwse huizen zijn als gevolg van de stadsbrand van 1524 slechts enkele voorbeelden over. De huizen binnen de wallen hebben meestal een kern uit de 16de tot en met de 18de eeuw. Het huis Bloemendaal 5-9, een voornaam dwars huis met opkamer, kwam tot stand bij een verbouwing kort na de stadsbrand van 1524. In 1964 is het pand ingrijpend gerestaureerd. Uit de eerste helft van de 16de eeuw dateert het Wapen van Gelderland (Markt 2), een hoekpand met zadeldak tussen trapgevels met laatgotische korfboognissen. De houten kruiskozijnen, het pothuis op de hoek en de houten winkelpui zijn in 1904 gereconstrueerd. Het gedeeltelijk nog gotische diepe huis Waterstraat 26 heeft op de verdieping aan de buitenzijde beeldhouwwerk in vroege renaissancevormen uit circa 1550 in de vorm van kandelaberpilasters, putti en andere ornamenten; deze zijn afkomstig van het afgebroken deel van het stadspaleis van Johan van Rossum aan het Kerkplein. De hoge houten pui en de borstwering van de gevel zijn in 1946-'48 naar ontwerp van D. Verheus uitgevoerd. De pui is aan de bovenzijde voorzien van hagedissen- en apenfiguurtjes van beeldhouwer Van der Schaft. Vanaf circa 1530 tot het midden van de 16de eeuw werden sterk geprofileerde renaissance-gevels gebouwd met op de verdieping uitkragende vensterbogen, die samenkomen op een kraagsteen of een kolonet. Ondanks wijzigingen en bepleistering zijn de trapgevels Gasthuisstraat 22 en Boschstraat 10-12 (interieur met insteek) hiervan herkenbare voorbeelden; ze zijn voorzien van gebeeldhouwde kandelaberzuiltjes met renaissance-ornamenten. De gevel van Boschstraat 10 heeft in twee boogtrommels een mannen- en een vrouwenkop uitgevoerd in reliëf. Van Gasthuisstraat 22 is bij de laatste verbouwing in 1988 alleen de voorgevel gehandhaafd. De voorm. stadsapotheek Markt 3 heeft een renaissance-gevel met een geschulpte muurzuil en gebeeldhouwde koppen. Het bovenste, verhoogde gedeelte van de trapgevel is voorzien van vleugelstukken en dateert uit 1664.