Inleiding
CELLULAIRE GEVANGENIS MET POORTGEBOUW, gesitueerd aan de Verlengde Hereweg, gebouwd in 1883 in opdracht van het Rijk naar ontwerp van justitie-architect J.F. Metzelaar in een zeer karakteristieke, eclectische bouwstijl. Sinds 1951 is het gebouw van de strafgevangenis in gebruik als tbs-kliniek en maakt het deel uit van het complex van de Dr. S. van Mesdagkliniek. In de jaren zestig is de oude oostvleugel gesloopt en inwendig zijn de vides in de gevangenisvleugels dichtgezet. De dakschilden rusten oorspronkelijk op Monierplaten (cementgebonden platen op ijzeren liggers), die al vroeg werden vervangen door pannendaken. Ondanks deze wijzigingen zijn de hoofdstructuur en opzet van het complex zeer goed bewaard gebleven en is het monumentale karakter van het exterieur en de centrale hal in stand gebleven.
Omschrijving
Het gebouw van de voormalige gevangenis is toegankelijk via een indrukwekkend poortgebouw met centrale toegangspoort aan de oostzijde van de Hereweg. Het poortgebouw bestaat uit twee zware zeshoekige torens, die aan de bovenzijde van zware kantelen zijn voorzien. Tussen de torens is in het midden een zware, dubbele houten deur geplaatst onder een brede rondboog. De deur is van kussenpanelen voorzien. De boogdoorgang wordt zowel aan de buiten- als binnenzijde afgeschermd door een hek van houten latwerk. De rondboog wordt geaccentueerd door zware sluitstenen van gefrijnsde hardsteen. De hoektorens bezitten een zwaar basement van ruw behakte natuursteenblokken met diagonale, lineaire patronen. In het basement zijn rechthoekige ijzeren tralievensters geplaatst. Het basement wordt horizontaal geleed door een iets vooruitspringende doorlopende onder- en bovendorpelrand van eveneens natuursteen. Het basement wordt beëindigd door een doorlopende geprofileerde hardstenen lijst. Het gevelmuurwerk van het poortgebouw is opgemetseld van roodbruine baksteen. Het schachtgedeelte hierboven bevat in elk gevelvlak smalle verticale vensterspleten met een hardstenen omlijsting, die schietgaten suggereren. Boven de schacht kraagt het bovenste deel tot twee maal toe uit tot een kanteelachtige beëindiging. De uitkragingen worden gemarkeerd door doorlopende geprofileerde hardstenen lijsten waarvan de onderste lijst rust op in hardsteen uitgevoerde consoles. De kantelenreeksen zijn afgedekt met hardsteen. In het onderste uitkragende deel bevat elk gevelvlak een tweetal smalle hardstenen openingen, die eveneens schietgaten suggereren. Boven de rondboog is een hardstenen stichtingsplaat bevestigd, waarop het bouwjaar 1882-1883 staat aangegeven. Aan weerszijden van het poortgebouw sluiten circa drie meter hoge muren aan diede begrenzing vormen van het rechthoekige voorplein voor de gevangenis. De muren zijn eveneens van met hardsteen afgedekte kantelenreeksen voorzien. Op de hoeken zijn naar de buitenkant lagere, ronde hoektorentjes met kantelen uitgebouwd. Het voorplein leidt naar het entree- en voorgebouw van de gevangenis. Dit bouwdeel is opgetrokken op een rechthoekige plattegrond en is met zijn voorgevel evenwijdig aan de rooilijn en de ommuring gesitueerd. Het gebouw telt twee bouwlagen onder een zadeldak, belegd met een vernieuwde pan en is strikt symmetrisch van opzet. De voorgevel is vijf traveeën breed. Het middenrisaliet bevat de centrale ingangspartij onder een rondboog. De ingang wordt omkaderd door een hardstenen omlijsting met blokken en sluitstenen. Het middenrisaliet is uitgebouwd tot een hoger opgetrokken vierkante, torenachtige uitbouw, die van kantelenreeksen is voorzien. De ingang is in een portiek geplaatst en bestaat uit een zware, bewerkte toegangsdeur met metaalbeslag. Op de eerste verdieping zijn twee segmentboogvormige vensters geplaatst op een doorlopende hardstenen onderdorpellijst. De vensters hebben een zes-ruits roedeverdeling en hanekamen met gepleisterde negblokken en sluitstenen. De zolderverdieping bevat een tweetal gepaarde smalle vensters onder rondbogen. Tussen en boven de twee bogen is in het midden een ronde klok aangebracht. De ingang en verdiepingsvensters worden samengevat door een monumentale rondboog van geprofileerd stuc werk en aan de bovenzijde gepleisterde sluitsteenblokken. De gevels van het middenrisaliet worden beëindigd door omlopend uitkragend muurwerk op natuurstenen consoles en kantelenreeksen. De beide vleugels aan weerszijden zijn elk twee raamtraveeën breed en worden geleed door brede muurdammen. Hiertussen zijn in het muurvlak terugliggende brede driedelige vensterpartijen onder een over twee verdiepingen doorlopende rondboog geplaatst. De vensters hebben een houten roedeverdeling; de vensters op de begane grond zijn segmentboogvormig gesloten; die op de verdieping zijn met een rondboog gesloten. De gevels van de vleugels worden beëindigd door een decoratief fries van gekleurde baksteen. De iets uitkragende natuurstenen goot rust op een reeks enkele en gepaarde, gecanneleerde natuurstenen consoles. De geveltoppen van de zijgevels zijn gedecoreerd met trapsgewijs klimmend metselwerk. Inwendig nog van belang de centrale hal met trappenhuis op kolommen en bewerkte, smeedijzeren hekwerken. Haaks op het voorgebouw sluiten de cellenvleugels aan van de eigenlijke gevangenis, die op een kruisvormige plattegrond zijn opgetrokken. Karakteristiek is de dakconstructie van het complex die bestaat uit gemetselde bogen waarop zich ijzeren gordingen bevinden. Oorspronkelijk lagen hierop Monierplaten.
Waardering
CELLULAIRE GEVANGENIS MET POORTGEBOUW, gebouwd in 1883 in opdracht van het Rijk naar ontwerp van justitie-architect J.F. Metzelaar in een karakteristieke, eclectische bouwstijl, van algemeen belang uit architectuurhistorisch en stedebouwkundig oogpunt alsmede van belang als functioneel onderdeel van het complex van de cellulaire gevangenis Groningen.
