Cultuur & Europa (31), Jan Hoekema

Europa is culturele diversiteit

Als we uitgaan van de bestaande situatie op het gebeid van cultuur in de EU moeten we ‘gewoon’ als feit constateren dat cultuur in Europa veelal buiten de boot valt. Het behoort niet tot wat we met een mooi woord het Acquis Communautaire noemen.

Niet zo verbazend als je bedenkt dat de EU destijds vooral is opgericht om nooit meer oorlog te voeren in Europa, vanuit economische motieven en om ooit een politieke Unie met elkaar te vormen.

Paradox

Cultureel hadden de lidstaten weinig te vrezen van elkaar en misschien aanvankelijk weinig te leren.  Het is juist op dit gebied dat de lidstaten zich relatief veilig voelen en geen zin hebben om de eigen identiteit met elkaar te delen of in te ruilen voor een gezamenlijke ‘Europese’ identiteit, zo die al bestaat.

De tegenwoordig sterke neiging om de lokale, regionale en nationale identiteit meer te benadrukken is daar maar één illustratie van. In een globaliserende wereld is er meer gerichtheid op het eigene dan op ‘Brussel’. Toch zit hier de (culturele)  paradox: is zij ‘landseigen’ of maakt zij deel uit van die steeds sterkere mondiale beweging. En hoe zit ‘Brussel’ daar dan tussen?

Extreem georganiseerd

Cultuur wordt in Europa als afgeleide bevoegdheid gezien, wat er in de praktijk op neerkomt dat de bevoegdheden daar liggen waar ze het best tot hun recht komen, op nationaal niveau dus. Dat betekent dat het (vooral in andere Europese ogen)  extreem georganiseerde culturele landschap in Nederland ook voornamelijk door Nederland wordt ‘gedragen’, zowel beleidsmatig als financieel, terwijl Nederland natuurlijk in allerlei opzichten toch ook op het buitenland is georiënteerd.

Het ligt voor de hand dat wij meer met het buitenland, in dit geval de EU-landen, samenwerken. Die EU-landen zijn ook prioriteitslanden in het Internationaal Cultuurbeleid (ICB).

Grotere samenwerking

Cultuur maakt onmiskenbaar deel uit van een Europese identiteit, of die nu Spaans, Zweeds, Italiaans, Lets, Pools of Nederlands gekleurd is: Europa = culturele diversiteit, of dat nu in een UNESCO-verdrag of (ook) elders tot uitdrukking komt. Cultuur is per definitie grensoverschrijdend en verbindt onze samenlevingen met elkaar.

Daarbij speelt een rol dat culturele uitingen niet zozeer met elkaar concurreren, maar elkaar (kunnen)  versterken. Dat impliceert niet dat de ene cultuuruiting kwalitatief niet beter zou kunnen zijn dan de andere.

Voor dit aspect heeft de EU ook oog gekregen. Door middel van gezamenlijke programma’s zoals Cultuur 2000 (straks 2007) wordt daar ook een financieel bescheiden invulling aan gegeven. Zo ontstaat er een grotere samenwerking tussen de verschillende culturele velden in Europa.

Core Business

Dat is goed voor de cultuur in de diverse landen, maar ook – het klinkt idealistisch – voor een groter wederzijds begrip tussen de Lidstaten, niet alleen cultureel. Je kunt elkaar beter ‘plaatsen’ doordat je meer van elkaars culturele achtergrond weet en hebt gezien. Het is hierom dat mijn ministerie cultuur tot zijn core business rekent.

Lang kunnen we praten over actuele ontwikkelingen in de internationale politiek, globalisering en cultuurclashes, bijvoorbeeld religieuze. Evident lijkt me dat cultuur vanuit die actuele ontwikkelingen gezien een heel belangrijke, zo niet cruciale, rol kan vervullen om bruggen te slaan tussen verschillende culturen.

Een dialoog in plaats van een oorlog tussen beschavingen en culturen. Een onderwerp dat een aparte uitgave van de Cultuurbarbaar waard is. Grotere samenwerking betekent echter niet per se dat cultuur tot de Core Business van de EU moet worden gemaakt. Dat is helemaal niet nodig want met een intensievere opzet (ook financieel) van de bestaande programma’s kan heel veel worden bereikt, zonder dat er ingewikkelde wet- en regelgeving aan te pas komt.

Je kunt dan bijvoorbeeld denken aan beleid gericht op het linken van bestaande voorzieningen in de verschillende Lidstaten, zoals uitwisseling van kunstbeoefenaars en cultuurproducten. Denk daarbij aan artiesten, maar ook curatoren, cultuurambtenaren, en, last but not least, collecties.

Op dit ogenblik zijn er veel praktische belemmeringen binnen Europa (collectiemobiliteit / verzekeringen) en tussen de buitenwereld en Europa (visa, bureaucratie). Daar kan Nederland een stootje in de goede richting geven.

Economische dimensie

Er is nog een belangrijk en tot dusverre onderbelicht gebleven aspect van cultuur dat in de toekomst een grotere aandacht op Europees niveau verdient. Vrijwel alle cultuuruitingen hebben een economische dimensie.

Soms is die erg marginaal, maar op andere terreinen zijn de zgn. creatieve industrieën in economische termen van groot belang, denk bijvoorbeeld aan wat de filmindustrie in het buitenland of een creatief bedrijf als dat van Joop van den Ende in Nederland betekent.

Daarom is het zo belangrijk dat de grote bijdrage van deze bedrijfstak ook in cultureel opzicht in de toekomst serieus wordt genomen. Art and trade is een van de grote thema’s van de toekomst en cultuur is een steeds markanter economisch goed.

Pragmatisch

Er zijn dus verschillende redenen waarom cultuur in Europees verband een prominenter plaats op de agenda verdient, zowel om redenen die puur cultureel zijn, als ook economische en politieke. Dat Nederland werkt maakt – vaak letterlijk – van Europese cultuur bij het aanstaand voorzitterschap is een goede zaak.

In de Nederlandse traditie is de benadering praktisch en pragmatisch: belemmeringen wegnemen en faciliteren. Veelbelovende initiatieven uit de particuliere hoek zoals die van de Europese Culturele Stichting kunnen een nuttige aanvulling betekenen en verdienen onze steun.

Is Cultuur te belangrijk om aan Brussel over te laten? Het klinkt demagogisch, maar is wel een beetje waar. Cultuur is meer iets voor onze woonkamers en harten, voor de magie en de betovering dan voor de Brusselse vergaderzalen.

Maar in die zalen zijn de vrienden van OCW present en dat stemt tevreden. Nu nog cultuur dichterbij de Europese burger en zijn of haar hart.

Jan Hoekema is Ambassadeur Internationale Culturele samenwerking en werkt op het ministerie van Buitenlandse Zaken.

Tegenwoordig is Jan Hoekema burgemeester van Wassenaar