De wereld van de Amsterdamse kunstenaar, 54 - Friso Spoelstra

Friso Spoelstra reisde de afgelopen 14 jaar door Europa op zoek naar rituele feesten. In de loop van de jaren verzamelde hij beelden van verschillende Europese samenkomsten die draaien om pre-christelijke en pre-islamitische rituelen. Deze rituelen binden de  - vaak geïsoleerde - gemeenschappen aan hun heidense verleden. Het was onlangs te zien op de tentoonstelling ‘Devils & Angels – ritual feasts in Europe’ in de WM Gallery in Amsterdam.  

Spoelstra filmde en fotografeerde in vijftien verschillende Europese landen. Een selectie van de beelden is verschenen in het fotoboek ‘Devils & Angels - Ritual Feasts in Europe’, en is uitgegeven door Lecturis. In het boek zie je de verscheidenheid van Europa. Hoewel de verschillen groot zijn bij al die feesten, zijn er ook veel gemeenschappelijke kenmerken.  

Sunneklaas en Sunderum  

Friso Spoelstra gaat er nader op in als hij in de galerie langs de foto’s wandelt. We kijken naar foto’s van het Sunneklaas-feest op Ameland en Sunderum op Terschelling. “Dat vindt op 7 december plaats, maar Sinterklaas komt er niet aan te pas. ‘Sun’ zou een verwijzing kunnen zijn naar ‘zon’. Het is geen kinderfeest. Het zijn broederschappen die ’s avonds en ’s nachts actief worden, heel mysterieus. Op Ameland nemen ze het feest het meest serieus. ‘U  wordt verzocht op afstand te blijven om zo minder plezierige ervaringen te voorkomen’ staat te lezen op de pamfletten die verspreid op de veerboot liggen. Om vijf uur ’s middags komen de ‘Baanvegers’ op straat. Jongens zwaaien met stokken en kettingen om de baan, de weg, vrij te maken. Vrouwen en kinderen van onder de 18 worden van straat gejaagd. Om hun uit te dagen blaten de meisjes en vrouwen vanuit de huizen als schapen.Als de baan vrij is gaat de straatverlichting uit en komen de Sunneklazen uit hun huizen. Allen met masker, een baard, een muts en een cape.”

Friso Spoelstra is er twee keer geweest. “Op gegeven moment komen die verschillende groepen Sunneklazen elkaar tegen. Er volgt dan een soort initiatieritueel. Een soort armpje drukken. Ze proberen elkaars identiteit te raden. Dat wordt bemoeilijkt omdat iedereen met verdraaide stem spreekt.” Maar als iemands identiteit achterhaald wordt, ‘Jij bent De Vries’, dan wordt hij met stokken van de weg geslagen. Hij is dan geen voorouder meer, maar  weer ‘mens’ geworden. Friso Spoelstra: “Het is een dodencultus, een overblijfsel van voorchristelijke mythologieën en geloven.”  

Zwarte vegen  

In Terschelling gaat het er wat vriendelijker aan toe als op Ameland. “Daar heb je de ‘Sunderums’. Die komen bij de mensen thuis en die moeten dan hun identiteit raden.” Op de ene plaats wordt je gemakkelijker toegelaten dan op de andere, leerde Spoelstra. “In Duitsland en Beieren kom je er ook niet meteen tussen, in Roemenië was het daarentegen fantastisch, zo open als men daar was.”

We kijken naar de foto’s van Transsylvanië/Roemenië. Mannen met een harnas gemaakt van boomschors, takken en bladeren.Onder een houten kostuum is een enorme penis verstopt. Een van de verklede mannen met een roetzwart gezicht probeert een meisje in het water te duwen, maar dat lukt niet. Het meisje is sterker dan hij. “Het feest bestaat al honderden, zo niet duizenden jaren. Het is een feest van energie, maar ook van voorouders en vruchtbaarheid. De ‘acteurs’ zijn onherkenbaar gemaakt. Ze geven ook aan de toeschouwers zwarte vegen op hun gezicht wat je beschermt tegen het kwaad.

Die zwarte vegen krijg je ook bij het Feste Pagane op Sardinie in Italië. Dan riepen ze ‘fortuna!’: geluk.”  

Duivels van ‘De Wilde Jacht’

Op het Mikuláš feest in Tsjechië wordt Sint Nikolaas begeleid door de duivel en de Dood. In Moldavië (Roemenië) luiden de Geit en de Beer het nieuwe jaar in. De mensen dragen kostuums gemaakt van dierenhuiden, wat o.a. het verbond en de strijd symboliseert tussen mens en dier.  

In het dorpje Alsasua in Baskenland worden in carnavalstijd emmers stieren bloed verzameld wat vervolgens op gezichten, armen en benen wordt gesmeerd. De mannen dragen maskers met stieren hoorns en rennen vervolgens als een stampede door de stad, vanuit wat lijkt op de poorten van de hel. Als de duivels uit ‘De Wilde Jacht’: een legende uit de Germaanse mythologieën. In Griekenland wordt er met kleurig meel gegooid, een middag lang wordt iedereen ermee bekogeld. Het heeft veel weg van het Holi-feest van de hindoes. Uiteindelijk worden al die kleuren grijsachtig. “Het strooien met meel, zaadjes eigenlijk, komt veel terug in de feesten, als een boer die zijn land bezaait. Het vindt vaak plaats in de lente als het land tot bloei komt. Het gaat o.a. over de vruchtbaarheid van het land en de mensen. We zien het ook bij ons op bruiloften als er met rijst wordt gestrooid.”  

De Pomaken  

In het zuiden van Bulgarije wonen de Pomaken. Het is een minderheid die in de Ottomaanse tijd tot de islam werd bekeerd. “Ze hebben een hele geschiedenis van discriminatie achter zich. Ten tijde van het communisme moesten ze hun islamitische naam veranderen in een Bulgaarse en werd op straat bij vrouwen de hoofddoek van het hoofd getrokken door agenten in burger. Nu is dat voorbij en lopen de meisjes altijd in klederdracht.” Friso heeft een bruiloft meegemaakt waar het hele dorp Ribnovo bij betrokken was. “Het duurde drie dagen. Er was een zigeunerband en er werd veel gedanst, ‘Horo’ de Bulgaarse volksdans. De mannen dronken veel. De bruidsschat van de familie van de bruid aan haar man werd eerst op straat tentoongesteld. Op de laatste dag werd haar gezicht wit geschilderd en versierd met ornamenten. Ze mocht de rest van de dag haar ogen niet meer open doen. Wellicht komt de traditie van de Thraciërs, die hadden ook zo’n ritueel. In een dorpje in Kosovo is een soortgelijk ritueel. Ook een geïsoleerd plaatsje, dat speelt wellicht mee. Op een gegeven moment moesten we in Ribnovo zorgen dat we snel aan de kant kwamen want wilde paarden renden door de straat en even later weer terug.”  

Midzomernacht  

In Letland wordt op 21 juni midzomernacht gevierd op de langste dag van het jaar. Mensen komen bij elkaar bij een heuvel , de ‘Berg van de Zon’. In een spiraalvorm lopen ze naar de top. Er is muziek en dans en er worden rituelen uitgevoerd in het bijzijn van de sjamaan. De heuvel is volgens hem vol van krachten, vandaar dat hij ook via een spiraalloop benaderd dient te worden. Om één uur ’s nachts gaan de mannen naar het meer beneden. De mannen gaan naakt het water in en zwemmen met een klein brandend vlot naar het midden van het meer. Het symboliseert waarschijnlijk de kracht van de zon.  

Anderen rennen weer naakt door de velden en onder een brandende poort door, ondertussen zingend.  Friso volgde alles met zijn camera, eveneens in adamskostuum. “Zo was ik een van hen. Achteraan stonden de vrouwen het allemaal te bekijken en ik voelde me wel bekeken. In sommige dorpjes in Letland wordt het feest twee dagen gevierd op St. Jan.”  

Friso probeert zo veel mogelijk mee te doen aan het feest / de ceremonie en het ritueel. “Bijvoorbeeld ook bij de duivels in Sardinië. Daar kreeg ik ook klappen van de zweep. Ik hoop het op mijn foto’s en films over te brengen zodat de kijker als het ware wordt meegenomen midden in het feest.”  

Superman

Het begon allemaal toen hij jong was. “Ik was zeven jaar en had een kostuum gekregen van de IJslandse vader van een vriend. Het was midden in de zomer en ontzettend warm (zie laatste foto), Er kwam een soort kracht over me en ik voelde me als een Superman. Dat gevoel is me jarenlang bijgebleven en ik hoopte het altijd op een of andere manier terug te vinden. Net als toen ik als kind naar de kermis ging. Dat was een wereld van geluid, licht en magie.” Bij toeval geraakte hij vele jaren geleden verzeild in de Walpurgisnacht in het plaatsje Elend in het DuitseHarz gebergte. Goethe wijdde er een hoofdstuk aan in zijn boek ‘Faust’. “Het feest was verbonden met allerlei mythen en legenden, ook in andere oorden. Dat was het begin van het project.
Ik kreeg een stipendium van het Mondriaan Fonds en kon van start gaan.”  

Cultureel erfgoed  

Met het project wilde hij het immateriële culturele erfgoed van Europa vastleggen, om te zien waar de verschillen en de parallellen liepen en lopen. “Het gaat over onszelf. De herinneringen waar we ons niet bewust van zijn, maar die nog wel ergens in onze genen liggen. Door daar naar te kijken kunnen we een deur openen naar ons verleden, naar de wereld van onze voorouders. Op die manier komen verleden en heden samen.”  

Van alle projecten die hij deed, vindt Spoelstra dit wel het belangrijkste. “Ik wilde op een gegeven moment ook geluid en bewegend beeld bij mijn foto’s. Toen ben ik er ook bij gaan filmen. Al werkend komen de ideeën hoe ik verder moet gaan.” Er zijn twee belangrijke momenten in het hele proces. De eerste is het maken van de foto en de tweede is het selecteren van de foto’s. “Bij het maken van het boek en tentoonstelling ging ik nog eens door de negatieven. Ik zag foto’s die ik destijds niet gescand had en die heel goed waren. En vice versa, foto’s die ik toen koos, vind ik nu soms minder. Ik ben de foto’s van feesten ook gaan combineren met o.a. landschapsfoto’s waar het feest zich afspeelt om zo meer context te geven aan het verhaal.”  

21 jaar geleden studeerde Friso af van de Rietveld Academie, afdeling Fotografie. In de eerste jaren maakte hij veel foto’s voor kranten en tijdschriften, bijvoorbeeld Trouw en de NRC. De laatste jaren maakt hij langere (foto)verhalen. “Daar ligt mijn hart. In mijn krantentijd leerde ik in een korte tijd snel goede beelden maken. Daar heb ik veel voordeel van als ik feesten vastleg die kort duren.”  

Daniel Koning  

Alhoewel het fotografie vak niet makkelijk is qua financiën, is het wel het mooiste wat er is, vindt hij. “Na de middelbare school wist ik niet wat ik wilde gaan doen. Toen kwam ik in een boekhandel in de Leidsestraat het boek ‘Recht tegen recht’ tegen van Daniel Koning. Dat ging over het conflict tussen Israël en Palestina. Ik zag toen dat het mogelijk was een verhaal te vertellen in foto’s waarin het gevoel van de fotograaf duidelijk werd. Dat maakte indruk. Vooral daardoor koos ik voor de fotografie. Laat nu tijdens mijn tentoonstelling in deze galerie Daniel Koning naar binnen stappen om mijn foto’s te bekijken. Na al die jaren sprak ik hem hier voor het eerst.”  

“Ik probeer niet alleen te fotograferen hoe het eruitziet, maar vooral hoe het voelt”, zegt Friso tot slot. “Bijzondere verhalen zijn overal te vinden.”  

Afbeeldingen

1) Sunderums, Terschelling, 2) De Pomaakse bruid, Bulgarije, 3) Blanc Moussis, Stavelot, Belgie, 4, Het feest van Baba Luda, Roemenie, 5) Feste Pagane, Ottana, Sardinie, 6) Kukeri, Bulgarije, 7) Midzomernacht viering, Letland, 8) Walpurgisnacht, Elend, Duitsland, 9) Sunneklazen, Ameland, 10) Sankt Nikolaus en Krampus, Berchtesgaden, Duitsland, 11)  en zo begon het 

https://www.frisospoelstra.com/
http://gallerywm.com/WP/
https://bit.ly/2HTZiDS
https://tinyurl.com/y6c539ex

 

--> order my books:
* Devils & Angels, Ritual Feasts in Europe * Boat People of Amsterdam * Nooit nooit nooit meer aan de wal

Circa:
Nee

Reageren

  • 1
  • 2
  • 3
  • 4
  • 5
Aantal stemmen: 0