Een liefdesgeschiedenis in Nederlands Nieuw-Guinea
Een liefdesgeschiedenis in Nederlands Nieuw-Guinea
Nederland was eeuwenlang aanwezig in de Indische archipel. Daar kwam in de 20e eeuw een eind aan. In 1949 droeg Nederland de soevereiniteit van Nederlands-Indië over aan de nieuwe staat Indonesië. Het laatste restant van de Nederlandse koloniën in deze regio was Nederlands-Nieuw-Guinea. En ook aan die aanwezigheid kwam een einde.
Monique Verhoeckx, maakster, en Eddy Appels, projectleider, laten het zien in de tentoonstelling 'BIAK stories' in de WM Gallery in Amsterdam. Biak is een eiland van het westelijk deel van Nieuw-Guinea, boven de Geelvink Baai, rechts naast de 'vogelkop'. In de periode 1957 – 1959 was de vader van Monique hier voor de Koninklijke Marine gestationeerd.
Watervliegtuigen
Het Korps Mariniers was aanwezig op het basiskamp Biak, evenals enkele eenheden van het voormalige Koninklijk Nederlands Indische Leger (KNIL) en de Koninklijke Luchtmacht. Af en toe braken er lokale opstanden uit, met name in het Wisselmerengebied. Om dit gebied te bereiken werd gebruik gemaakt van watervliegtuigen, in eerste instantie Catalina’s, maar die bleken al snel verouderd. Ze werden vervangen door de Martin Mariner vliegboten.
Piet Verhoeckx, de vader van Monique was instrumentmaker bij de Marine Luchtvaartdienst. De vliegboten waren niet altijd veilig. “Diverse Catalina’s crashten, dat gold overigens ook voor de Martin Mariners. Met de vliegtuigen werden mariniers naar de onrustige gebieden gebracht. En daarnaast vervoerden ze levensmiddelen en andere producten en ook medische hulp voor de Papoea’s en namen producten van de Papoea’s mee terug.”
Liefdesgeschiedenis
Centraal in de tentoonstelling staat de liefdesgeschiedenis geïnspireerd op het verhaal van Piet Verhoeckx met Hertha Vogel, beiden Indische Nederlanders. “Een marineman en een getrouwde vrouw, in de video installatie Piet en Etta genoemd, ontmoeten elkaar na vele omzwervingen op dit eiland in de Grote Oceaan. Na de internering tijdens de Japanse bezetting, de daaropvolgende burgeroorlog (Bersiap), het evacuatiekamp in Singapore en de repatriëring naar Nederland, komen zij - afzonderlijk van elkaar - vanuit Amsterdam op Biak terecht.”
De opbloeiende romance ontwikkelt zich niet vanzelfsprekend. Er ontstaat een driehoeksrelatie, want Etta is al getrouwd. Die driehoeksverhouding wordt gereflecteerd in de verhouding tussen Nieuw-Guinea, Nederland en Indonesië.
Vijf ‘stories’
Er zijn vijf ‘stories’ te zien: de dialoog met een Manta, de ‘Stokjeskaart’, een typische huiskamer, foto’s van Piet Verhoeckx en een video-installatie met drie gelijktijdig draaiende films.
De dialoog met een Manta is een studie voor een tweezijdig werk op boombast (op de andere zijde staan originele Papoeaschilderingen). De collages van de kunstenaar zijn geïnspireerd op de Papoea-mythe van de Manta, een gevleugelde rog in de Geelvinkbaai. De zon reist gedurende de dag door de lucht in de vorm van een vogel en keert ’s nachts onderwater terug in de vorm van een vis.
Op de ‘Stokjeskaart’ bevinden zich diverse persoonlijke voorwerpen en verhalen. Het is een grote kaart met lange en korte bamboestokjes en schelpen. “Die stelden op de werkelijke stokjeskaarten zeestromingen, golven, deining en eilanden voor. Een dergelijke kaart werd niet meegenomen op een zeereis, maar werd vooral door de zeilers in Oceanië in het geheugen geprent.”
Te zien zijn onder meer een halsketting uit de Baliem Vallei, een gedecoreerd stuk bot met kasuarisveren en een bijpassend zakje om vuur te maken, een pentekening van onderzeebootjager Hr.Ms. Friesland, die mee deed aan de marine-operatie, een pot met zand en pot met rode aarde, het zand van het strand in Hollandia, de hoofdstad, nu Jayapura geheten, en de typisch rode aarde van het land en een vlag. De Papoea-vlag was de onafhankelijkheidsvlag van de bevolking, met daarop de Morgenster en handtekeningen van de leden van de F-Compagnie 6 IB.
Speciale collectiedagen
Onder de titel ‘Het Museum van Nederlands Nieuw-Guinea’ waren er eerder twee speciale collectiedagen georganiseerd in Breda en Den Haag. “Iedereen die een band heeft met de voormalige kolonie werd uitgenodigd hieraan gerelateerde voorwerpen van persoonlijke waarde mee te brengen of in te sturen. Projectleider en visueel antropoloog Eddy Appels: We hebben uit de objecten met hun verhaal een keuze gemaakt. Daarbij bleek een grote emotionele betrokkenheid van de bruikleengevers bij het voorwerp en bij de Papoea’s. En ook vaak een gevoel dat de Papoea’s in de steek zijn gelaten.”
Derde story: een typische huiskamer op Biak met twee poppen, voorstellende de ouders van Monique Verhoeckx, – want ja, Piet Verhoeckx en Hertha werden uiteindelijk een echt paar – met een aantal spullen zoals een draagbare pick-up, met daarnaast een aantal singletjes van onder meer Nat King Cole, Harry Belafonte, Louis Armstrong en Ella Fitzgerald, een boombast schilderij, een speciale schelp, een diafoto doosje en een kalender aan de muur van Nieuw-Guinea van 1959.
Op een prikbord hangen de foto’s van Piet Verhoeckx. Hij was een verwoede amateurfotograaf. Op het Marinevliegkamp terrein had hij een Doka waar hij zelf zijn zwart-wit foto’s ontwikkelde. Ik zie Papoea’s bij de Wisselmeren, een voetbalelftal op Biak met Papoea’s, Indische Nederlanders en mariniers.
En dan story nr. 5, een grote installatie, ‘Biak stories, een muzikale paradijsvogeldans’ met drie beeldschermen waarop gelijktijdig films geprojecteerd worden. We zien de gezelligheid op het strand, de tochten van de mariniers in de bush, de folklore dansen van de Papoea’s en van de Nederlanders (Klompendans), de watervliegtuigen en prachtige zonsondergangen. Soms lopen de beelden gelijk, dan weer is er het specifieke verhaal. Links klinkt de stem van Piet, in het midden Etta’s stem en rechts de stem van Walty, de echtgenoot van Etta. Stem-acteurs vertellen het verhaal.
KrasnaDrumski
“Ik selecteerde kleurendia’s waarin mijn vader het eilandleven vastlegde, en daarnaast zijn zwart-witfoto’s van de Papoea-bevolking. Met gefictionaliseerde briefteksten, Papoea-motieven en historische filmfragmenten roep ik een muzikale Paradijsvogeldans op. In de soundscape hoor je de stemmen van de personages in de driehoeksverhouding, sfeergeluiden van het eiland, muzikale compositie en improvisaties met een cello. De projectieschermen zijn gemaakt van gedecoreerd boombastdoek.” De beeldschermen staan via een bamboestaander op oliedrums. Er is een aantal losse zitplaatsen. Een verwijzing naar het marinevliegkamp op Biak en de provisorische zitplaatsen in de openluchtbioscoop aldaar. “’KrasnaDrumski’ werd het genoemd.”
Indonesië
De Nederlandse aanwezigheid is een aflopende zaak. In 1962 wordt het gebied overgedragen aan de Verenigde Naties. 15 aug. wordt het akkoord in New York gesloten. Monique en Eddy: “President Sukarno van Indonesië kreeg al gauw de macht in mei 1963. Nederland had de Papoea’s onafhankelijkheid beloofd in 1969. Dat is nooit gebeurd. Bij veel mariniers, nu veteranen in Nederland, overheerst het gevoel dat zij in 1962 ongewild de Papoea’s in de steek hebben gelaten. Sommigen vergelijken met het de gebeurtenissen in Afghanistan. Al met al lijken de Papoea’s het onder de Indonesiërs niet beter te hebben gekregen. Er vond een grote transmigratie van Indonesiërs naar het gebied plaats en grondstoffen werden naar Indonesië gestuurd. Dit terwijl Nieuw-Guinea een hele andere cultuur had, namelijk die van Melanesië.”
Drieluik
BIAK Stories maakt deel uit van een drieluik waarin kolonisatie / dekolonisatie en trauma centraal staan. Eerder verschenen de films De Schattenberg (2007) en Flat Earth (2014). De Schattenberg was voorheen het beruchte doorgangskamp Westerbork. De moeder van Monique werd in 1950 ondergebracht in de barakken. De film is een reis naar de tijd van toen. In Flat Earth duikt de filmmaker in het leven van haar opa en haar vader waarin sprake is van een post-traumatisch stresssyndroom.
Monique: ”Ik had het idee voor BIAK Stories al voor de Schattenberg-film. Ik ben eigenlijk achteraan begonnen.”
Opleiding
Kunstenaar en filmmaker Monique Verhoeckx studeerde Communicatiewetenschap. Haar eerste film maakte ze op haar 27e. Naast video installaties maakte ze onder andere korte documentaires over diversiteit. Eddy Appels studeerde Culturele Visuele Antropologie en Communicatiewetenschappen. Voor de Joodse Omroep maakte hij 35 korte films. Hij schreef een dissertatie over ‘De Missiefilm uit Nederlands-Indië’ (‘Flores-film’)
Filosofie
Tot slot: wat is Monique’s artistieke filosofie? “Kunst is voor mij een zoektocht naar de individuele waarheid van de dingen, hoe iemand de wereld ziet.”
Reizende tentoonstelling
BIAK Stories wordt gepresenteerd in 2022 en 2023, respectievelijk zestig jaar na de overdracht van Nederlands Nieuw-Guinea aan de Verenigde Naties ('Akkoord van New York') en zestig jaar Indonesisch bestuur. De opening vond plaats op 9 juli 2022 in het Stedelijk Museum Breda. Daarna was de tentoonstelling nog te zien in Museum Sophiahof in Den Haag, daarna in Gallery WM in Amsterdam (februari/maart 2023) en straks in Herinneringscentrum Kamp Westerbork in Hooghalen (juni t/m 15 augustus 2023). Naast de tentoonstelling wordt er een uitgebreid contextprogramma georganiseerd met lezingen, rondetafelgesprekken, filmvertoningen en muziekvoorstellingen.
Afbeeldingen
1) Piet in de Catalina, 2) BIAK Stories campagnefoto, 3) Eddy en Monique bij opening 1 oktober 2022, Sophiahof. Foto Armando Ello, 4) Foto Armando Ello, 5) Monique en Eddy, foto Pete Purnell, 6) de Stokjeskaart, 7) dialoog met een Manta, 8) foto’s van Piet Verhoeckx, 9) etalage WM Gallery, 10) installatie met drie beeldschermen, 11) foto Biak, Piet Verhoeckx
https://gallerywm.com/WP/monique-verhoeckx-biak-story-10-02-11-03-2023/
https://biakstories.nl/
