Fort Nigtevecht, een plek van stilte gegoten in woest oorlogsbeton

Het fort was helemaal niet te zien toen we aan kwamen lopen vanaf de oude liniedijk die dwars door de polder loopt, vanaf het riviertje ’t Gein vlakbij Abcoude. Grote robuuste kazematten steken er uit de dijk en je ziet meteen dat ze iets verdedigen wat in het bos erachter moet liggen.

Daar moet het fort liggen, verscholen tussen de metershoge bomen. Idyllisch, dat was de eerste gedachte toen we de laan op liepen richting het fort. De stilte was oorverdovend op deze mooie voorjaarsdag. We hoorden alleen wat fluitende vogels, en het geluid van mekkerende lammetjes voor wie het gras rondom de kazematten achter ons één grote speeltuin maar ook lekkernij was.

Die stilte voelde goed, zo middenin de Randstad, en ik voelde  een lichte soort spanning over wat er verderop tevoorschijn zou komen. Ik fantaseerde over de tijd dat er op deze zelfde laan van stilte geen sprake was. Ik zag infanteristen marcheren, lachende en druk pratende mannen, paarden met hun hoefgetrappel en dat soort dingen.

Verderop waren tussen het groen de eerste stukken grijs beton te zien. Het fort kwam langzaam maar vooral groots tevoorschijn. Indrukwekkend op z’n zachtst gezegd. Op het moment dat we voor het gesloten hek stonden, en we beseften dat we helemaal niet bij het fort konden, kwam ze ons tegemoet lopen. Een vriendelijke dame die vroeg of we toch even rond wilden kijken. Deze dame bleek Marian van Weert te zijn. Ze woont in de monumentale fortwachterswoning die evenals de houten genieloods ernaast prachtig bewaard is gebleven.

Het fort is alleen in de weekenden en doordeweeks op afspraak geopend. Marian van Weert heeft het fort ingericht als 'Gedenkplaats'. Daar kwamen we al vrij snel achter toen we het fort betraden. Het was een bijzondere ervaring om samen maar helemaal alleen rond te lopen in en rond het enorme fort. Nog steeds hoorden we alleen de vogels kwetteren en nu ook kwaken, want de grote fortgracht heeft zijn eigen fauna. Je voelt enerzijds dat harde verleden wat je ervaart door die donkere ruimtes tussen dikke betonnen muren, half weggestopt onder met gras begroeide aarden wallen. Anderzijds ervaar je een bijna weldadige rust….

Het fort is tussen 1889 en 1903 gebouwd als onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Het doel was de verdediging van het toenmalige Merwedekanaal (nu Amsterdam-Rijnkanaal) en de inlaten van de plaatselijke waterleiding. In oorlogstijd waren er een paar honderd man gelegerd, maar uiteindelijk is er nooit een schot gelost. Was het fort met de bijnaam ‘’Niks-te-vechten” voorbestemd om een plek van stilte te zijn?

Die plek van stilte is het eigenlijk altijd gebleven, ook toen het nog jarenlang als kluis voor muntgeld is gebruikt door de Nederlandse Bank. Het heeft er een andere bijnaam “het Knakenfort” aan over gehouden. Het fort is uiteindelijk rond het begin van de huidige eeuw gerestaureerd met inzet van kansarme jongeren door stichting Herstelling. 

We verkenden het fort, en struinden door lange gangen en bijzondere ruimtes. Ik maakte foto’s van het verleden wat er zo goed is te zien. Overblijfselen van de tijd dat die kerels hier sliepen, lachten, aten en hun behoefte deden. Dat moest natuurlijk ook gebeuren en dat deden ze in rangen en standen. De urinairs voor Jan Soldaat met de pet zijn nog goed te herkennen in de buitenmuren, ook wel de buitenprivaten genoemd. Voor de officieren waren comfortabelere plekken ingericht.

We zagen iets buiten het hoofdgebouw een pantserkoepelgebouwtje, goed bewaard gebleven. Je hoeft je alleen maar voor te stellen hoe vanuit dat ding gericht geschoten kon worden op alles wat bewoog. Toen zagen we ze liggen, vlakbij deze schiettoren: drie witte harten in het gras. Harten die gedenken. Dat brengt mij terug bij wat fort Nigtevecht nu is, of misschien altijd wel heeft moeten zijn. Een plek van stilte, en die ervaar je nog sterker binnenin het fort. We zagen indrukwekkende gedenkplaatsen waar we stil van werden. Het was bijzonder om te zien, maar vooral ook te voelen hoe de dikke muren van het fort je eigenlijk omarmen. Dat is precies wat fort Nigtevecht zo bijzonder maakt. 

De foto's bij dit verhaal zijn gemaakt door auteur André Russcher