Het strategische linielandschap
Over hoe delen van de (Randstedelijke) infrastructuur verweven zijn met de linie.
Als je de plattegrond van de NHW over Google Maps heen legt, valt rondom het traject van de linie enige samenhang te ontdekken als het gaat om infrastructurele werken en bebouwing. Soms zie je het meteen, soms moet je even verder kijken. Wat ook opvalt is de relatieve openheid van het landschap, deze is nog steeds te zien ondanks de tegenwoordige veelheid aan diezelfde infrastructurele werken en niet in het minste, (stedelijke) bebouwing.
Het Ministerie van Oorlog had veel in de melk te brokkelen.
Even terug naar het begin, de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW). Grofweg verdeelt de linie laag (west) en hoog (oost) Nederland. De voorganger van de NHW, de Oude Hollandse waterlinie volgt dit traject in grote lijnen ook, maar dan nog een stukje naar het westen.
De stad Utrecht, als belangrijke garnizoensstad, lag er in eerste instantie buiten, maar vanaf 1815 is ook Utrecht erbij getrokken.
Tijdens de aanleg van de linie kreeg men te maken met verschillende accessen. Zwakke schakels in allerlei vormen die een bedreiging vormden voor de verdedigbaarheid van de linie. Dit waren voornamelijk natuurlijke accessen zoals rivieren die de linie kruisten, maar er waren ook kunstmatige dijken (bijvoorbeeld kades) en wegen. Gaandeweg de aanleg van de linie speelden grotere en alles omvattende factoren: industrialisatie en economische groei een steeds grotere rol. Ons land ging mee in de vaart der volkeren. Tijdens de tweede helft van de 19e eeuw werden de eerste spoorlijnen aangelegd. Het westen van Nederland, toen al het economische en politieke hart van het land moest bereikbaar zijn, maar ondertussen ook verdedigbaar, want de dreiging bleef natuurlijk. De linie lag eigenlijk in de weg, maar was tegelijkertijd essentieel.
Daarom heeft het (toenmalige) Ministerie van Oorlog altijd veel in de melk te brokkelen gehad bij de inrichting van het landschap rondom de linie. Sterker, ditzelfde ministerie creëerde letterlijk de manier waarop het linielandschap werd ingericht. Het Ministerie van Oorlog moest m.b.t. de wegen en spoorlijnen die vanuit het westen van het land, van veilig achter de linie, op gegeven moment een acces vormden in de hoofdlinie zorgdragen voor goede verdediging hiervan. De grote rivieren werden al goed verdedigd door bijvoorbeeld de ‘tweeling forten’ Honswijk en Everdingen die de oost-west stromende Lek verdedigden.
Vertraagde uitbreiding van steden en ‘aangepaste’ infrastructuur
Even terug naar de topografie van de linie, en de huidige situatie op de kaart.
Enkele steden, die tegen de hoofdlinie aan liggen, hebben lange tijd niet oostelijk kunnen uitbreiden. Dit had te maken met de verboden kringen, de Kringenwet uit 1853. Als je op de kaart kijkt, zie je de stadsgrenzen soms nog steeds ergens ophouden bij de rand van de hoofdlinie. Het gebied ten oosten van de stad Utrecht is hier een duidelijk voorbeeld van. Ook steden als Woudrichem, Gorinchem en Nieuwegein hadden hiermee te maken. Tegenwoordig is de NHW als gebied officieel Rijksmonument waardoor er gelukkig een nieuwe beperking is ontstaan m.b.t. bouwplannen van steden en infrastructuur. Je kunt eigenlijk spreken van een Kringenwet nieuwe stijl.
We zoomen in.
Terug naar Google Maps, en we zoomen in. We zien bijvoorbeeld de snelweg A12 (voormalige Rijksweg 12) en de spoorlijn Utrecht - Arnhem keurig tussen de forten Vechten en Rijnauwen doorlopen. In de nabijheid van de spoorlijn Utrecht - ’s-Hertogenbosch is duidelijk Fort ’t Hemeltje te herkennen. Verder zien we de spoorlijn Amsterdam - Utrecht en de A2, de toenmalige Rijksweg 2 eerst keurig achter de hoofdlinie (de rivier de Vecht) lopen. Deze wegen waren al in de vooroorlogse jaren gepland, dus er werd nog volop in de melk gebrokkeld m.b.t. de trajecten en de linie. Daar waar bij Culemborg de A2 de Diefdijk kruist, zijn nog verdedigingswerken (van de toenmalige Rijksweg 2) te zien. Ooit was er zelfs een bijzonder verdedigingswerk bestaande uit schuiven aangebracht in deze acces, zowel boven als onder de weg. Diezelfde Diefdijk, een belangrijk onderdeel van de linie werd (en wordt nog steeds) doorsneden door de spoorlijn Elst - Dordrecht. Op dit punt zorgde ‘Den Haag’ voor een uniek verdedigingswerk, het Werk aan het Spoor Diefdijk. Hier is nog een bijzondere unieke en gerestaureerde kraanbrug te zien.
Als we nog wat verder inzoomen op vooral de oostkant van Utrecht dan zie we nog meer grote(re) wegen en spoorlijnen precies tussen de forten doorlopen. Zo had fort Blauwkapel bijvoorbeeld eerst de taak de weg van Utrecht naar Hilversum te verdedigen. Later kwamen daar maar liefst twee spoorlijnen bij die strategisch langs het fort werden aangelegd: Utrecht - Hilversum en Utrecht - Amersfoort, een verantwoordelijke taak! Met meer dan een beetje fantasie is er nog veel meer te zien op de kaart, maar nog beter in real life. Real life, dat is en blijft de meest interessante en vooral leukste manier om het linielandschap te beleven!
