Comenius

Filosoof en theoloog Comenius (1592-1670)) was zijn tijd ver vooruit. Hij was een invloedrijk politiek denker, humanist, wereldverbeteraar en pedagoog.

Comenius werd geboren als Jan Komenský op 28 maart 1592 in Moravië, nu Tsjechië, in de buurt van het huidige Uherský Brod. Zijn vader was molenaar. Toen hij twaalf jaar was, werd hij wees. Een familielid ontfermde zich over hem. Hij groeide op in de Broedergemeente in Prerov, waar hij de Latijnse school bezocht. Vervolgens studeerde hij theologie en filosofie in Herborn en Heidelberg. Terug in Prerov werd hij rector van zijn oude school.

Vluchten

Het was de tijd van de godsdienstoorlogen. Ook Comenius  werd er het slachtoffer van. In 1628 moest hij zijn vaderland ontvluchten voor onverdraagzame katholieken. Aanders gelovigen werden gedwongen katholiek te worden of te emigreren. Hij reisde van hot naar her en kwam via Polen, Engeland, Zweden en Hongarije in Amsterdam terecht.

Ondernemer in kanonnen Louis van Geer wierp zich op als zijn beschermheer van de ontheemde Comenius. Hij mocht bij hem in het Huis met de Hoofden aan de Keizersgracht komen wonen. Zowel vader Louis als zoon Laurens de Geer ondersteunden studie en publicaties van dissidente schrijvers en filosofen. Veel vrijdenkers troffen elkaar in het huis van de Van Geers. Er was daar ook een uitgebreide bibliotheek. Comenius die in zijn roerige levensloop al twee keer eerder zijn boeken verloren had, maakte er dankbaar gebruik van.

In Amsterdam woonde en werkte Comenius de laatste veertien jaar van zijn leven. Hij stond aan het hoofd van een kleine Tsjechische drukkerij en uitgeverij, mogelijk gevestigd op Prinsengracht 415. Vanaf 1662 was hij ook ‘buitengewoon’ lid van het boekdrukkersgilde. Na zijn overlijden in 1670 werd hij om niet nader verklaarde reden in de Waalse Kerk van Naarden begraven.

Vooruitstrevend denker

In zijn opvattingen was hij zijn tijd ver vooruit. Vrijheid van meningsuiting en godsdienst droeg hij hoog in het vaandel. De scholen in zijn tijd vond hij mensonwaardig. ‘Folterkamers van de geest’ noemde hij ze. Kinderen nam hij serieus. Hij vond dat ze met plezier naar school zouden moeten gaan, ongeacht uit welke sociale klasse ze kwamen.

Zijn bekendste werk is de Janua Linguarum Reserata (‘De talenpoort geopend’). Het is een praktisch leerboek voor Latijn. Voorheen gold alleen grammatica als basis voor het leren van een taal. Dit boek iverbindt taalonderwijs aan andere onderwijsvormen. Comenius wordt hierom wel de grondlegger van het moderne taalonderwijs genoemd. Het werk is in 12 Europese talen en enige Aziatische talen vertaald. De geïllustreerde versie van de Janua heet Orbis sensualium pictus (de zichtbare wereld in beeld). Het boek geldt als stamvader van alle kinderboeken en is de eerste kinderencyclopedie.

Als vurig voorstander van de wereldvrede, zette hij zich in voor de ontwikkeling van een universele taal. Die moest in alle landen worden ingevoerd, zodat internationale samenwerking op hoog niveau kon plaatsvinden. Dit utopische idee is helaas niet van de grond gekomen.

Alles heeft met alles te maken

Comenius ontleende zijn denkbeelden aan de pansofie. Dit is een wijsgerig stelsel van een allesomvattende, geordende kennis van de (oorspronkelijke) harmonische werkelijkheid. Respect voor de mens, voor de natuur en voor God als alwetende, is in deze leer van groot belang. De mens kon zich met deze kennis en met christelijke deugden als naastenliefde en rechtvaardigheid, klaarstomen voor de wederkomst van Jezus Christus.