De kunst van Theo van Keulen

Ik zag werk van Theo van Keulen op de tentoonstelling ‘Incontranto’ bij Breed Art Studios in Amsterdam. Incontranto was gebaseerd op verhalen van Theo van Keulen, uit Nederland, en Marilena Vita uit Italië. In hun werk onderzochten ze beiden de poëtica van de materie, zowel organisch als anorganisch.

In een grote zwarte lijst had Theo van Keulen koffers, schoenen en brillen gehangen. ‘Verdwijning’ heette de installatie.  Het liet zien wat er achter blijft van verdwenen gevangenen. Daarnaast waren er op twee panelen 32 schilderijen van zijn hand te zien in hetzelfde thema: onderdrukking en bezetting door totalitaire regimes.

Achter prikkeldraad

Theo van Keulen, die ik spreek in zijn boerderij in het Brabantse Sterksel: “Het gaat over het plotseling verdwijnen van mensen die zijn opgepakt en achter prikkeldraad worden opgesloten. Meestal om politieke en/of religieuze redenen. Op de schilderijen staat het verhaal van de gevangenen. Er is honger, vernedering en marteling, maar ondanks alle ellende hebben ze nog een sprankje hoop bij het zien van een vogeltje en een bloemetje.”

Van Keulens zusje werd gevangen genomen  tijdens de Tweede Wereldoorlog. Van Keulen: “Ik was er zelf bij. Op een zondagmorgen. Ik was vijf jaar. Dat vergeet je nooit meer.” Zijn zusje, 17 jaar oud,  ging naar het concentratiekamp Ravensbrück en bleef daar tot het eind van de oorlog. Daarna vertrok ze naar Zweden omdat Folke Bernadotte, een Zweeds Rode Kruis diplomaat, een deal had gemaakt met de Duitsers. Hij mocht de gevangenen van Ravensbrück meenemen naar Zweden. Onderweg werd de trein, ondanks de rode-kruisen die erop geschilderd waren, door de Engelsen gebombardeerd, velen van de gevangen kwamen nog om in het zicht van de vrijheid. De overgeblevenen zetten hun reis voort en verbleven uiteindelijk nog een half jaar na de bevrijding in Zweden. Toen kwam ze weer terug naar Nederland.

Ze vertelde over het leven in het kamp. Het bewaken van een stuk brood of een aardappel. “Ze heeft er een gedicht over gemaakt. Over hoe er werd gevochten om een stukje brood.” Het zusje voelde zich nooit meer op haar gemak. “Ze zag God niet meer zitten. Dat accepteerde mijn vader niet.” Ze verhuisde via Utrecht naar Canada waar ze woonde in een klein dorpje en daar is ze ook overleden.

Goed katholiek

Vader Van Keulen was goed katholiek. Hij kreeg bij zijn twee echtgenotes 20 kinderen. Theo was de 18e . Het gezin woonde in een oude textielfabriek in Nuenen tegenover de pastorie waar Van Gogh’s ouders hebben gewoond en Vincent van 1882 tot 1885 verbleef. Van alle kinderen zijn er nu nog twee in leven. Een van Theo’s werken gaat erover. Hij noemt het zelfs zijn sleutelwerk omdat het ook een sociaalhistorische betekenis heeft. Tussen een flink aantal kinderwagens bevinden zich doodskisten. Uit de kinderwagens op 12 videoschermen komen beelden en stemmen van zijn broers en zussen. De wanden zijn bedekt met 1500 familiekiekjes. Het was te zien in de Bergkerk in Deventer en in de Cacaofabriek in Helmond.

Van Keulen: ”Op dat moment leefden er nog 12 van mijn broers en zussen.  Op de filmpjes vertelden ze het verhaal van hun jeugd. Ieder had een ander verhaal. Een broer vertelde over de bevrijding van Nuenen. Van de pastoor mocht er niet gedanst worden. Tegenover ons woonde een boer wiens zoon en dochter vonden dat de Engelsen een feestje verdienden. Ze toverden de koeienstal om in een danszaal. Mijn broertje zag ’s avonds in het donker een Engelse soldaat en de boerendochter tegen de buitenmuur staan, terwijl haar onderbroek op haar enkels lag. ‘Zo vreemd’ vond hij. Het leek wel op wat hij de varkens soms zag doen.” De betreffende boerendochter zag het filmpje ook op de tentoonstelling, ze besefte dat het over haar ging. “Ze nam het sportief op.”

Ook een verhaal vertelde zijn zus over een andere zus, die werd opgesloten in een ruimte onder de trap. “Ze was weggelopen van huis. Toen ze thuiskwam, was ze zonder kousen en schoenen, die had ze in de bossen achter gelaten. Iemand vond die en kwam die brengen. Mijn vader was kwaad en sloot haar op in een inloopkast onder de trap. Ze kreeg een emmer om in te plassen. Zeker vier dagen heeft ze daar opgesloten gezeten.”

De Averbodeweg

Theo van Keulen vertelt me het verhaal in de huiskamer van zijn boerderij op de Averbodeweg die vol met kunst hangt. Even verderop aan de tafel zit zijn vrouw Mia, die Belgische roots heeft. Het dorp was vroeger heidegrond en in bezit van de Belgische Abdij van Averbode (in de buurt van Diest gelegen). “De kloosters hadden vroeger grote bezittingen. Toen Napoleon kwam moesten de kloosters hun bezit afstaan. Lodewijk-Napoleon werd in Brabant als bevrijder verwelkomd. Verschillende kloosters werden afgebroken. De Abdij verkocht het dorp aan een man die het op zijn beurt doorverkocht aan een Maatschappij ter Ontwikkeling: de Landbouwmaatschappij, die heeft de heidegrond ontgonnen niet met paarden maar met ossen. Dat was 100 jaar geleden. Toen begon de ontwikkeling van Sterksel met boerderijen, een stationnetje, een klooster voor de paters, een klooster van de zusters en een klein-seminarie. De eerste kunstmest werd in Sterksel uitgeprobeerd. Het bleek te werken, tot verbazing van velen.

Een van de boerderijen was de Germinahof, genoemd naar de zoon en dochter van de eerste boer GERard en WilhelMINA. In 1975 kwamen de kunstenaars Theo van Keulen en Cor van Lierop er te wonen. In de jaren zestig hadden zij in Nuenen een kunstenaarsgroepje opgericht. Ze verkochten hun resp. kleine huisjes en kochten samen de enorme boerderij (1000 m2) waar twee woonhuizen, stal en schuurruimtes in gevestigd waren.  

Atelier in de boerderij

“We begonnen met ateliers, voor onszelf en jaren later voor de Averbodegroep die bestond uit Piet Clement, Antonie Eikemans, Wim Geeven, Peter Verbeek en mij zelf. Toen we de ossenstal uitbouwden en muren optrokken, ontstond er een lange gang van 4 m breed en 15 m lang. ‘Verrek, daar zouden we best wat werk op kunnen hangen.’” Toen het eenmaal klaar was, maakten ze er een galerie van: Germinahof. Dat was in 1981. Eerst kwam er een expositie met de schilderijen van Van Keulen en vervolgens een met het werk van Van Lierop. “Het was een tijdje stil, maar vervolgens kwam er werk van een Française die ik ontmoet had tijdens een vredesmars en uiteindelijk mijn schoondochter werd. In 1984 werd de Stichting Kunst-Plus opgericht met in het bestuur de kunstenaars Wim Geeven, Gery Bouw, Helma Veugen, en Lène Bueters. Zij namen de exploitatie van galerij Germinahof over. Er volgden tientallen kunstenaars uit de regio Eindhoven - Den Bosch – Tilburg – Maastricht waaronder Jan de Bie, Leon Adriaans, Henk van Rooij, Toos Nijssen, René Korten en Hans Kuijs.”

De muur hangt vol met werk van hemzelf en van deze kunstenaars. We lopen er langs. Johan Lennarts is erbij, Henk Visch, Ad Snijders, Bert Loerakker, Leon Adriaans, Jan de Bie, Piet Clement, Peer Metselaar, Martin van de Laar, Jan van den Langenberg, Tom van den Boomen, Henk van Rooij en Wim Doreleijers. Aan de andere muur hangen Afrikaanse maskers. “Die heb ik in België gekocht in Heist-op-den-Berg en op de kunst- en antiek markt in St. Truiden.”

Veel van deze kunstenaars zijn nu op leeftijd, anderen zijn al overleden. “Piet Clement bijvoorbeeld. Zijn boerderij was vol met kunst. Wat daarmee te doen? De weduwe en ik hebben besloten zijn werk voor kostprijs te verkopen. In een expositiezaal in Geldrop verkochten we in twee weekenden 5-600 werken van hem. Voor de grote schilderijen die overbleven benaderden we zieken- en verpleeghuizen. Zo kwamen zijn werken terecht in het Jeroen Bosch Ziekenhuis in Den Bosch (25 stuks maar liefst), het Catharina en het Maxima Ziekenhuis in Eindhoven.” Het probleem werd onderkend door het BKKC, de Brabantse kunst- en cultuurcentrale. Het heeft een plan uitgewerkt om in voorkomende gevallen goed met kunstcollecties van overleden kunstenaars om te gaan.

De geschiedenis wordt met bloed geschreven

We gaan naar boven om op de computer enige van zijn werken nader te bekijken. De gangen ernaar toe hangen ook vol met werk van zijn collega-kunstenaars. Zijn verzameling van grafiek, tekeningen en schilderijen is wel 500 exemplaren groot. Het eerste werk dat voorbij komt is ‘Onderdrukking’, een werk over onderdrukking en bezetting. We zien een assemblage met echte laarzen, die van onder rood (van het bloed) zijn, met van onder en van de zijkant sterk aangezette rode, witte en zwarte strepen.

Vervolgens ‘De geschiedenis wordt met bloed geschreven’. We zien een stoel, een tafeltje met een ronde fles, van boven rood en in (bloed)rode letters de namen van allerlei voormalige oorlogsvoerders en heersers. “Het is een groot schilderij, 3 x 3. Het gaat over dictators en oorlogsvoerders." We zien onder meer Alexander de Grote, Nero, Cortes, Pizarro, Pius II, een paus die ook een leger had, Mussolini, Stalin en Hitler. "Na de veldslagen en oorlogen die zij voerden werden de grenzen getrokken in Europa en in de wereld. Immers, de overwinnaar schrijft de geschiedenis. Ook Frederik Hendrik (van Oranje) was zo’n oorlogsvoerder. Op zijn mars naar Den Bosch in 1618/’19 heeft hij, om de paarden van zijn leger te voeden, de boeren bevolen al het stro van in te leveren. En als dat op was moesten ze het stro van hun daken afhalen. Het waren keuterboertjes, maar dat deed er voor hem niet toe. Hij beschouwde het Brabantse land als bezet gebied. Een dorp als Schijndel heeft hij compleet laten plunderen.”

Keep an eye on the working class

Keep an eye on the working class’ werd diverse malen geëxposeerd. We zien vijf wc-deurtjes naast elkaar. Op de wc’s staan videomonitoren. “De chef van een van de sigarenfabrieken hier in de buurt zaagde van de deurtjes een stuk van de bovenkant en van de onderkant af. Zo kon hij eroverheen kijken om te zien wat de meiden precies op de wc deden. Zaten ze stiekem te roken of brood te eten? Toen de vrouw van de sigarenfabrikant de tentoonstelling bezocht, geloofde ze niet dat het in de praktijk voor kwam, terwijl het in de fabriek van haar man dat nog bestond.”

In ’Ontbossen’ zien we kleine witte huisjes met een raampje aan de voorkant waar in het midden bomen uitsteken. “De boer moet wijken voor nieuwe huizen, vaak van import bewoners. Deze  installatie staat nog in het beeldenpark Les Jardins de Drulon in midden Frankrijk." 

Wachtend op het moederschap

In ‘Wachtend op het moederschap’, een installatie met video zien we varkens in een stalen hok. Al de varkens zijn ‘aangebeerd’ zoals het heet. Tegen de tijd van het kramen mogen ze in een groter hok, de kraamstal, waarbij de biggetjes kunnen rondlopen. “Op de videobeelden zie je de biggetjes geboren worden. Kinderen vonden het fantastisch om te zien. Tegenwoordig zou het niet meer kunnen. De stal is in deze periode verboden toegang.”

In Berta 153, een installatie met video zien we Berta. “Het is een protest tegen het gebruik van koeien als mechanische wezens. Ze worden kunstmatig geïnsemineerd en mogen een aantal jaar als melkmachine dienen. De stieren zijn allang van het toneel verdwenen.”

Open vensters

In ‘Open Vensters’ zien we een zwarte koepelvormige constructie. Het was te zien bij de Biënnale van Boxtel in het kasteelpark en ook in Diessen bij LandArt Diessen. “Het heeft wel wat weg van het Pantheon in Rome. Dat heeft ook bovenaan een opening. In Boxtel maakte de fotograven er dankbaar gebruik van om een bruid te fotograferen in het kunstwerk. Dat vond ik niet erg.” 

We lopen nog even naar zijn werkkamer voor de wintertijd en naar het atelier beneden. Er hangt een groot schilderij van Piet Clement, die ook hier gewerkt heeft. Ik zie een kolossaal waterrad dat hij deze zomer gemaakt heeft.  Hij is nu bezig aan een groot schilderij met veel paars, blauw en oranje erin.

Theo van Keulen (1937) zit nog in het bestuur van Stichting Kunst-En om kunstenaars te helpen exposities van de grond te krijgen. Hij krijgt er op zijn beurt weer zelf inspiratie van. “Ik wil nog steeds werk maken” zegt hij tot slot. Met de uitvoering van een groot werk wacht ik tot de zomertijd.”

Afbeeldingen

1) Verdwijning.  Installatie, 1990, 2) compositie Kamp Ravensbrück. acryl op linnen. 134x160 cm, 2016, 3) compositie Hoop. acryl op linnen. 150x160 cm, 2016, 4) Onderdrukking. acryl op paneel, met assemblage. 138x138 cm, 1987, 5)  Geschiedenis wordt met bloed geschreven. acryl op paneel, met assemblage. 260x260 cm, 1987, 6) The different world from two generations, 1995-'96 (1), 7) The different world from two generations, 1995-'96 (2), 8) Keep an eye on the working class1.  videoproject, 1997, 9) Keep an eye on the working class2.  videoproject, 1997, 10) Ontbossen, project. lxbxh 250x200x225 cm, 2008, 11) Wachtend op het moederschap. Foto-video-installatie, 1996, 12) Berta153. Foto-video-installatie, 1996, 13) Open Vensters. hout, ijzer. 325x700 cm, 2013, 14) Theo van Keulen, 2018   

http://www.theovankeulen.nl/
http://bit.ly/2WTqFT6

 

Circa:
Nee

Reageren

  • 1
  • 2
  • 3
  • 4
  • 5
Aantal stemmen: 0